My Email addres: Farzad.Mostafavi@live.com
***لطفا با ارسال نظرات خود در هرچه بهتر شدن مطالب این وبلاگ بنده را راهنمایی فرمایید***هرگونه کپی مطالب از این وبلاگ مجاز می باشد*** با تشکر از بازدید شما
آدرس جدید و بدون فیلتر وبلاگ به همراه کلیه مطالب قبلی http://farzadmostafavi.blog.com

آيا حيات در جاى ديگرى از منظومه شمسى وجود دارد




با پيشرفت علم در قرن اخير، حال ديگر مى توانيم پاسخ هاى روشن ترى را درباره حيات و احتمال وجود آن در كيهان بيابيم. با احتساب شماره تخمينى سيارات عالم، دانشمندان محاسبه كرده اند احتمال اينكه ما تنها باشيم و به جز زمين در سراسر كائنات نشانى از حيات نباشد يك در ميليون است.

در هر كهكشان مانند راه شيرى تا ميليارد ستاره وجود دارد و كيهان شناسان تخمين مى زنند ميليارد كهكشان در عالم موجود است بنابراين پذيرفتنى نيست اگر بگوييم سياره كوچك ما در كنار ستاره عادى مان تنها مكان پذيراى حيات در عالم است اما تنها زيستگاهى كه تاكنون در عالم مى شناسيم زمين خودمان است. در اينجا به دليل گستردگى مطلب بحث درباره حيات در كيهان را به حوزه كوچك تر آن يعنى منظومه شمسى محدود خواهيم كرد و به احتمال وجود حيات و سيارات و اقمار پذيراى آن مى پردازيم. در قسمت هاى بعدى درباره احتمال وجود حيات در ديگر نقاط كيهان و امكان ارتباط با آنها و حتى شكل فرضى حيات شان صحبت خواهيم كرد.

در اين مطلب چون مقصود از حيات در منظومه شمسى، حيات ابتدايى و چگونگى شكل گيرى آن است پيشنهاد مى كنم ابتدا مطلب «حيات چيست؟» را مطالعه فرماييد. روزنامه شرق .3.10


گزينه هاى وجود حيات
در منظومه شمسى غير از زمين تنها سه گزينه وجود دارد كه احتمال پيدايش حيات بر روى آنها بررسى مى شود. مى توانيم با اطمينان بگوييم حيات در مريخ، يكى از اقمار مشترى - اروپا و يكى از اقمار زحل

- تيتان - مى تواند پديد بيايد. كمربند حيات خورشيد شامل سه سياره زهره، زمين و مريخ است. (كمربند حيات در منظومه شمسى يعنى جايى كه سياره اى با جو مناسب داراى آب به صورت مايع است و احتمال شكل گيرى حيات تنها در اين كمربند وجود دارد) سياره زهره از لحاظ ظاهرى شباهت زيادى به زمين دارد. جرم آنها با هم برابر است و ضمناً تركيبات اتمسفرى اوليه دو سياره شباهت زيادى با هم داشته اند اما سياره زهره كمى نزديك تر از زمين به خورشيد است و اين باعث عدم پايدارى آب مايع در آن سياره مى شود. همچنين گاز كربنيكى كه در جو آن قرار دارد باعث ايجاد خاصيت گلخانه اى شديد شده و درجه حرارت آن را تا سانتى گراد مى رساند. بنابراين مى بينيد كه از شرايط ابتدايى حيات يعنى آب مايع و جو مناسب برخوردار نيست.


- مريخ: سياره ديگر كمربند حيات مريخ است كه تاكنون بيش از دو گزينه ديگر كاوش شده است. در چند صد ميليون سال اول منظومه شمسى، مريخ نسبت به زمين شرايط بهترى براى پيدايش حيات داشته كه به دليل سريع سردتر شدن مريخ بوده است. همين زمينه شرايط پيدايش باكترى ها را زير پوسته مريخ ايجاد كرد. يعنى شرايط سطحى مريخ بسيار زودتر از زمين براى پيدايش حيات آماده شده است. يافته هاى اخير مريخ نوردهاى ناسا وجود آب در گذشته مريخ- احتمالاً حدود يك ميليارد سال قبل- را نيز تاييد كرده اند. هرچند ميزان آن و مدت زمان بقاى آن همچنان مبهم است. علاوه بر اين شواهدى دال بر وجود جوى ضخيم از co2 در سال هاى آغازين اين سياره وجود دارد. شايد در همين دوره حيات در زير سطح مريخ يا حتى بر سطح آن فرصت رشد يافته باشد اما به دليل ميدان مغناطيسى و گرانش ضعيف مريخ (حدود درصد جو زمين) باد خورشيدى جو آن را بيش از پيش پراكنده ساخت و سبب بخار شدن يا فرو رفتن آب هاى سطحى به زير سطح مريخ و يخ زدن آنها شده است. اخيراً نيز مدار گردهاى مريخ نشانه هاى اميدوار كننده اى را از وجود منابع يخ- آب زير سطح مريخ يافته اند. بنابراين امكان حيات بر روى مريخ كنونى بسيار كم است اما غيرممكن نيست. احتمالاً گرماى درونى آن به اندازه اى هست كه لايه زيرين يخ را گرم كند و محيطى نسبتاً مساعد را براى ميكروب هاى جان سخت مريخى ايجاد كنند. اين باكترى ها در صورت وجود در سوخت و سازشان توليدكننده متان هستند. جالب اين است كه شواهد اخير مدارگرد مريخ نشانه هايى قطعى از وجود متان در جو مريخ دارد كه يا بر اثر واپاشى هاى حاصل از زندگى باكترى ها به وجود مى آيند يا بر اثر فعاليت هاى پيوسته آتشفشانى در جو پخش مى شوند. اين كه آيا در دوره ابتدايى مريخ حيات شكل گرفته است يا حتى هنوز هم باكترى هايى زير لايه هاى سطحى آن- جايى كه احتمالاً آب مايع وجود دارد- زنده مانده اند هنوز بى پاسخ مانده است و جواب قطعى آن طى كاوش هاى آينده حاصل مى شود.

شهاب سنگ مريخى ALH84001 كه سال پيش در قطب جنوب سقوط كرده است. در بزرگنمايى هزار برابر با ميكروسكوپ الكترونى، ساختارهاى كرم مانندى ديده مى شود كه دانشمندان آنها را مشابه سنگواره هاى حيات ابتدايى مى دانند. اما هيچ چيز هنوز قطعى نيست

بنابراين هر دو سياره موجود در كمربند حيات را بررسى كرديم. (البته غير از زمين) اما ممكن است در هر منظومه كمربندهاى حيات متعددى وجود داشته باشد يعنى قلمرو حيات ابتدايى محدود به كمربند حيات دور هر ستاره نيست. اگر سياره اى گازى اقمارى بزرگ داشته باشد، نيروى جذر و مدى ميان سياره و اقمار درون اين اقمار را گرم مى كند. يعنى حتى اگر سياره و قمرش نزديك ستاره اى هم نباشند، انرژى مورد نياز حيات ابتدايى تامين خواهد شد.

- اروپا: سطح اين قمر مشترى را اقيانوسى نيمه عميق از آب فراگرفته و روى آن را لايه اى يخ ضخيم كه شايد ضخامت آن تا كيلومتر باشد، پوشانيده است و اين لايه يخ به دلايل مجاورت با خلأ همواره در حال شكست و ترميم است. اين قمر هم اندازه ماه زمين است و منبع گرمايى درونى آن در اثر مكش گرانشى مشترى و ديگر قمرها بر اروپا به وجود آمده است. اين گرما يخ هاى زيرين را ذوب مى كند، در عين حال فشار يخ ها باعث مى شود آب بخار نشود، در نتيجه ممكن است نوعى از حيات در آب زيرين شكل گرفته باشد. شكلى از حيات كه متفاوت از حيات شناخته شده زمين خواهد بود. چون ژرفاى يخ به حدى است كه نور خورشيدى از آن نمى گذرد بر همين اساس حيات وابسته به نور خورشيد نمى تواند در آنجا شكل بگيرد. اينكه آيا حياتى در آنجا آغاز شده و تا كجا متحول شده است را نمى دانيم. با شروع ماموريت مدارگرد جيمو (JIMO) و مطالعه قمرهاى يخى مشترى، اطلاعات نسبتاً كامل ترى را درباره احتمال حيات در اروپا به دست خواهيم آورد. تنها زمانى مى توانيم با قطعيت از حيات در اروپا صحبت كنيم كه ناسا موفق شود كاوشگرى را به اروپا بفرستد و با سوراخ كردن يخ ها، حيات دريايى را آزمايش كند كه اين امر با توجه به شرايط و ضخامت يخ به زودى امكان پذير نيست.

http://www.sharghnewspaper.com/840317/html/114252.jpg

(سطح يخى اروپا، شيارهاى موجود يخ هاى ترك خورده سطح اروپا را از ديد فضاپيماى گاليله در سال نشان مى دهد.)

- تيتان: اين قمر با قطرى معادل كيلومتر دومين قمر بزرگ منظومه شمسى و حتى از سياره هاى پلوتون و عطارد نيز بزرگ تر است. اما مهمترين ويژگى آن وجود جو قابل توجه آن است كه از نظر تركيبات و فشار سطحى به زمين بسيار شبيه است. جو هر دو از نيتروژن ( درصد براى زمين و تا درصد براى تيتان) تشكيل شده و فشار جو در تيتان / برابر فشار جو در زمين است. البته دومين گاز فراوان در زمين اكسيژن و در تيتان متان است.

دورتا دور جو تيتان تا ارتفاع كيلومترى سطح غبارى از ذرات متان وجود دارد. در عكس هايى كه كاسينى اخيراً از اين قمر بااهميت گرفته نواحى تيره و روشن بسيارى ديده مى شود. نواحى تيره احتمالاً درياهاى اتان و متان هستند كه در دماى - درجه سطح تيتان به وجود آمده اند و نواحى روشن بايد قاره هايى بر سطح آن باشند. به دليل دماى بسيار كم تيتان، احتمال وجود حيات در آن وجود ندارد اما اين قمر تركيبات آلى يعنى بلوك هاى سازنده حيات را در خود جاى داده است. بنابراين نمونه اى عالى براى بررسى شرايط آغازين حيات است، يعنى چيزى شبيه زمين در / ميليارد سال پيش كه اكنون مى توان سير تكوين حيات را بر روى نمونه اى آزمايشگاهى مطالعه كرد. حال چگونه بر روى چنين قمرى با اوضاع محيطى نه چندان مساعد حيات شكل مى گيرد؟ تيتان يكى از مهم ترين عامل ها را دارا است و آن جوى پايدار است كه مانند يك حفاظ محيط درون قمر را از فضاى بيرون آن جدا مى كند. مورد بعدى مانند پيدايش حيات ابتدايى بر روى زمين است. پرتوهاى فرابنفش در برخورد با تيتان باعث شكسته شدن مولكول هاى نيتروژن، متان و ساير مولكول ها مى شود و در نتيجه تركيبات آلى بعدى شكل مى گيرد. در نهايت چگالى ابرها به حدى مى شود كه امكان ريزش باران هاى هيدروكربنى را روى قمر بالا مى برد كه در صورت روى دادن اين پديده مهم، درياچه ها و رودهايى از تركيبات آلى سطح اين قمر را مى پوشاند. بنابراين شرايط حيات ابتدايى در مجاورت مولكول هاى آلى مساعد تر مى شود و در آن صورت ما شاهد آن چيزى خواهيم بود كه در حدود / ميليارد سال پيش در زمين آغاز شده است، تاكنون به چنين موجودات هوشمندى ختم شود. بسيارى از اين حدسيات بعد از فرود هويگنس و تجزيه و تحليل كامل داده هاى ارسالى آن قطعى خواهد شد.

با توجه به آنچه در بالا ذكر شد مى بينيم احتمال اين كه در جاى ديگرى از منظومه شمسى هم بتواند شكل بگيرد صفر نيست. چنانچه شواهد حاكى از آن است كه در زمانى دوردست در مريخ حياتى ابتدايى وجود داشته و اكنون ممكن است در قمر اروپا ايجاد شده باشد و در آينده اى دور هم احتمال ايجاد آن بر تيتان وجود دارد، پس بايد اميدوار باشيم كه ما در اين كيهان تنها نخواهيم بود.


منابع:
- ماهنامه نجوم، آذر شماره ، ويژه نامه حيات -مقاله هاى فرود به سرزمين عجايب- حيات در كائنات- زندگى در زيرزمين _ حيات در مريخ

نقش جی آی اس (GIS) در توسعه شهری





با در نظر گرفتن شرايط موجود شهر نشيني در ايران كه نتيجه 5دوره مهاجرت مشخص(قبل و بعد از انقلاب)ونيز چند دوره مشخص نگرش به شهر و شهرسازي در كشور مي باشد. مقاله حاضر را در جهت ايجاد نگرشي نو كه در دهه اخير ايجاد شده و نيز راهكارهاي مربوطه كه امروزه در فرايند شهرسازي در ايرانبه كار گرفته مي شود گرد آوري گرديده است.در اين نوشتار پس از بررسي تاريخچه شهر و شهرنشيني در ايران و جهان و نيز مطالبي در باب GISبه دو مورد استفاده از نرم افزار در طرحهاي توسعه شهري اشاره شده و بعد از آن به روند كار مهندسين مشاور شارستان در به كار گيري نرم افزار در طرح بازنگري طرح تفصيلي منطقه 4 اصفهان اشاره مختصري گرديده است.

اشاره ای به روند شهرنشینی در ایران و اثر آن بر کاربری زمین
کاربری زمین در دوران گذشته بیشتر به عنوان «کاربری منابع» مطرح بوده است. در دوره معاصر با مهاجرت روز افزون مردم به شهرها و نيـز با توسعه شهرنشینی تغییرات بنیادی در شیوه زندگی، نقش و عملکرد زمین در مقیاس شهر عوض شده است.
همان طور که گفته شد در شرایط کنونی ایران به دلیل رشد سریع شهرنشینی، و نگاه به زمین به عنوان یک محل امن و پرسود برای سرمایه گذاری ، تقاضای زمین در شهرها روندی فزاینده و پرشتاب دارد. این امر خود موجب افزایش شدید قیمت زمین و ساختمان، رشد سوداگری زمین، اشتغال اراضی کشاورزی و منابع طبیعی، ساخت و سازهای غیرمجاز، گسترش حاشیه نشینی که در نهایت زمینه ساز معاملات پنهانی زمین، نابربرای اجتماعی، فساد اداری و مالی و اعمال نفوذ در روند تهیه و اجرای طرحهای توسعه شهری می گردد.

اثر آن بر مدیریت و توسعه شهری
اهمیت کاربرد اطلاعات در مدیریت شهری و اجرای طرحها و قوانین همچنین در برخورد بابحرانهای سیاسی، اجتماعی و طبیعی بر کسی پوشیده نیست، اما در این میان وجود یک سیستم منطقی، از ملزومات اولیه این کاربرد است چرا که باید سیستمی وجود داشته باشد تا بتوان در قالب آن به ساماندهی و تعیین روشهای دریافت، پردازش و ارائه اطلاعات پرداخت، سیستمی که نگهداری، نحوه پردازش و از همه مهمتر چگونگی ارتباط کاربران با اطلاعات و استفاده از آنها را مشخص نمود.
یکی از اجزای سیستمهای اطلاعات شهری سیستم سخت افزار و نرم افزاری آن می باشد و در مجموع توانایی رایانه ای این سیستم را می توان به عنوان ابزاری جهت ورود، ذخیره سازی، اصلاح، پردازش و ارائه اطلاعات مورد استفاده قرار داد. ولی متاسفانه مفهوم واژه سیستم اطلاعات جغرافیایی با مفهوم واژه یکی از اجزای آن یعنی نرم افزار مترادف شده که این اشتباه منجر به از بین رفتن و خدشه دار شدن مفهوم GIS شده است. در واقع پایین ترین سطحی که می توان از GIS استفاده نمود همین سطح است. اما باید گفت بیشترین استفاده ای هم که از این سیستم صورت می گیرد همین کاربرد است.
سطح بندی کاربرد GIS، ایجاد سیستمی است که بتوان در سایه آن به امر تصمیم سازی پرداخت، در این سطح است که سیستم اطلاعات جغرافیایی به انجام رسالت اصلی خود می پردازد. اطلاعات مناسب بر مبنای مناسبات سیستمی جمع آوری شده و منطبق با عملكرد و سیستم در آن مدیریت خواهد شد. د این سطح کارشناسان رشته های مختلف با ارائه اطلاعات تخصصی به سیستم، ایفای نقش نموده و از تعامل تمامی اجزای سیستم با یکدیگر نتیجه ای ارائه می گردد که نتایج فوق به عنوان آلترناتیوهای توسعه در اختیار تصمیم گیران قرار خواهد گرفت.
بالاترین سطح کاربردی سیستم زمانی است که این سیستم خود به عنوان زيرسیستم یک سیستم کلان تر مطرح شده و نتایج ناشی از آن به عنوان يكي از ورودی های سیستم بالاتر مورد استفاده خواهد گردید. با توجه به سطوح مختلف کاربردی این سیستم می توان میزان اهمیت و کاربرد آنها در ایجاد و حفظ امنیت را تعیین نمود.
GIS باید از علم برخیزد و بر اساس نیاز کاربر شکل گیرد و این بار از بستر علم شهرسازی بر اساس نیاز کاربران آن که همانا برنامه ریزان شهری هستند به منظور تهیه طرحهای توسعه شهری برخاسته است. GIS سیستمی است ساده که ارتباط میان نقشه و اطلاعات توصیفی را به صورت دوسویه برقرار می کند یعنی هم از نقشه می توان به اطلاعات توصیفی رسید و هم از اطلاعات توصیفی به نقشه. GIS می تواند اطلاعات وارده را یکپارچه کند. اطلاعاتی که پیوستگی بین آنها مشکل می باشد. به کمک GIS می توان انواع مختلف نقشه ها را با هم ترکیب نمود و سپس آنها را تجزیه تحليل کرد.
بهره وری موثر از GIS بستگی خیلی زیادی به عوامل نهادی و سازمانی دارد. عوامل نهادی عبارتند از رضایت جمع آوری کنندگان اطلاعات براي تقسیم اطلاعات خود با کاربران بالقوه. در نتیجه، یکی از مهم ترین مشکلات در 10 الی 20 سال آینده تا تربيت کاربران بالقوه برای دسترسی به اطلاعات مورد نیازشان است. بدین منظور ایجاد زیرساختهای اطلاعات فضایی در سطح محلی، ملی و حتی جهانی مورد نیاز خوهد بود. عوامل نهادی در ایران دو دسته اند: 1- مدیرانی که متاسفانه اصلا GIS نمی دانند و 2- متخصصینی که از مدیریت سردرنمی آورند.
عوامل سازمانی عبارتند از: ایجاد سازمانهایی که قادر هستند خودشان را برای بهره برداری از فرصتهای بالقوه به وجود آمده به وسیله GIS با آن وفق دهند. این امر همچنین نیازمند نوآوریهای جدید تکنولوپیک برای برآورده ساختن احتیاجات متعدد و در حال تغییر هر سازمانی است. لازم به ذکر است که وزارت مسکن و شهرسازی از پیشگامان عوامل سازمانی حوزه GIS به شمار می رود و در فرآیند تهیه طرحهای ملی و منطقه ای از آن استفاده می کند..

سنجش از دور و سيستمهاي اطلاعات جغرافيايي(GIS)
ظهور تصاوير ماهواره اي منابع جديدي از اطلاعات را براي مراجع و افراد درگير در مديريت شهري ايجاد كرده است.اكنون نقشه کشی در مقیاسهای 1:5000 تا 1:25000 به وسیله ضبط کننده هایی از قبیل سیستم پانکروماتیک spot (با دقت 10 متر) و IRS هندی ( با دقت 8/5 متر)، تقریبا امکان پذیر شده ات. ماهواره Ikonos تصاویری را با دقت یک متر تهیه می کند که نقشه کشی در مقیاس 1:10000 را عملی می سازد. به وسیله ابزارهایی از این قبیل، انعکاس تغییرات کاربری اراضی شهری در سراسر جهان در 10 الی 20 سال آینده با دقت فزاینده اي امکان پذیر خواهد شد. این امکانات در بسیاری از نواحی شهری در حال رشد سریع خصوصا در کشورهای کمتر توسعه یافته، جایی که گزینه های منابع اطلاعاتی به دلیل فقدان منابع محدود می شود، اهمیت نسبتاً زیادی دارند.
با وجود این باید در نظر داشت که به رغم این پیشرفتها، عکس های هوایی متداول کماکان منبع اصلی اطلاعات سنجش از دور برای آینده پیش بینی شدنی در سطح قطعه زمینی (یعنی مقیاسهای 1:2500 الی 1:500 )، که مبنای اطلاعات اصلی مود استفاده اجزا درگیر در برنامه ریزی شهری و اداره زمین است باقی خواهند ماند. با اين ذهنیت، همچنین می بایست توجه داشت که پیشرفتهای اخیر در عکسهای هوایی اساساً سودمندی بالقوه آن را برای اهداف تعیین موقعیت افزایش داده است..

تاریخچه استفاده از GIS
حدود 3500 سال پیش بر روی دیوارهای غارهای نزدیک ladcauax ، cro-magnon و فرانسه شکارچیان عکسهایی از حیواناتی را که شکار کرده بودند را کشیدند. این ارتباط شکارچیان با شکارها و کشیدن عکسها باعث شد طرحها و فکرهایی به ذهن آنها خطور کند.
در سال 1854 جان اسنو در مورد بیماری وبا و ارتباط آن با بعضی مکانها در لندن تحقیقی کرد. مطالعات وی در مورد شیوع بیماری وبا او را به یک پمپ آلوده آب رساند که باعث بروز این بیماری شده بود. وی برای کشیدن یافته هایش از روش کاریتوگرافی استفاده کرد.
نزدیک قرن 20 پیشرفتهایی از «عکس لیتوگرافی» دیده شد و نقشه ها به صورت لایه های جداگانه درآمده بود. در سال 1964، GIS وارد دنیای عملی شد در شهرهای اوتاوا و اونتیاریوی کانادا به وسیله دانشمندی به نام روجر توملنیون در زمینه انرژی، معادن و تحقیقات که آن را سیستمهای جغرافیایی کانادا نامیدند،وارد دنياي عمل شد. این سیستم برای نگهداری، آنالیز و کنترل داده های جمع آوری شده برای فهرست زمین کانادایی به کار می رفت. و با نقشه هایی با مقیاس 10250000 به کشاورزان در مورد کود کشاورزی حیوانات وحشی، جنگلداری و کاربری و ... کمک می کرد.
CGIS اولین سیستم پیشرفته نقشه کشی بود که دارای سیستم مختصات بین المللی بود. این سیستم خطوط توپولوپی و مشخصات آنها را در فایلهای جداگانه نگهداری می کرد. به تومیلتون لقب پدر GIS دادند چرا که وی از روش هم پوشانی برای تجزیه و تحلیل داده های مکانی استفاده می کرد.
سیستم CGIS تا آن زمان به عنوان منبع نقشه و مدیریت نقشه به کار می رفت و به صورت تجاری در دسترس نبود.
همچنین در سال 1964، هوارد فيشر آزمایشگاهی را برای گرافیکهای کامپیوتر و تجزیه و تحلیل داده های مکانی فراهم نمود. در دهه 1970 وی نرم افزارهای Autocad و سیستمهای دیگری مثل (symap)، (Grid) و (Odyssey) که به پیشرفت تجاری نرم افزار GIS در دانشگاه ها و مراکز تحقیق و ... کمکهاي شايانذكري کردندرا به خدمت گرفت.
در اواخر دهه 1970 نیز نرم افزارهای دیگری مثل Autodesk ، Esri، Mapinfo، Intergraph، General Electric به موفقیت CGIS کمک زیادی کرد. در سالهای 1980 و 1990 رشد صنعت و GIS با هم همسو شده بود. اواخر قرن 20 سرعت رشد در انواع سیستمها محکم تر شد.و در نهایت یک رشد آزاد با منبع باز (از طریق اینترنت) برای GIS ايجاد گرديد مثل Grass GIS و Quantun GISکه در دامنه ای از سیستم عملی حرکت می کند.
استفاده از GIS در طرحهای توسعه شهری

(نمونه موردي شهر لندن)
طرح توسعه لندن (انگلستان – 1971)
در طرح توسعه لندن، اظهارنظرها و انگاره های طراحانه زیادی، راجع بع کاربردی اراضی، تاثیر ادراکی فضاهای شهری و بدنه های آن، کیفیت و طرح روشنایی و نور طبیعی وجود دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:
-طراحی شبکه خیابان ها و مسیرها
-توسعه و بهسازی محله ها بر اساس معیارهای عملکردی و طراحی شهری
-کیفیت فضایی کمربند سبز و طراحی فضای باز
-طراحی پروفیل خیابانها و سلسله مراتب فضایی آنها
-پستی و بلندی ساختمانهای شهری
-آفتابگیری و نور طبیعی
-روشنایی و نورپردازی محله ها و محدوده بر اساس فضا و شب و روز فضا و نوع خیابان ها
-محدودیت ارتفاع برای ساختمان ها
برای جلوگیری از توسعه بی رویه ساختمانهای بلندمرتبه، همزمان با تهیه نقشه های کاربردی اراضی، نوع راهنما نیز برای احداث ساختمانهای بلندمرتبه تهیه گردید. انگاره ای که بر اساس این راهنما ارتفاع و حجم ساختمان ها را کنترل می کرد، این بود که هر تقاضا می بایست بر اساس ضوابط جدید بازبینی گردد. معیارهای بازبینی و صدور مجوز ساختمان به شرح ذیل است:
-آیا ساختمان درخواستی، به گونه ای برای ساختمان ها و اراضی همجوار شکل آفرين خواهد بود؟
- آيا در طراحی ساختمان بلندمرتبه، شرایط محیط پیرامون نیز در نظر گرفته شده است؟ نحوه ترکیب و فاصله بین ساختمان های بلندمرتبه چگونه است؟
- آیا وسعت زمین، اجازه ترکیب مناسب ساختمان درخواستی را با ساختمان های کوتاه محوطه سازی مناسب خواهد داد؟
- آیا ساختمان درخواستی، ویژگی یا شخصیت قلمرو اطراف خود را تغییر می دهد؟
- آیا ساختمان بلندمرتبه تأثیر مخربی بر سواد شهر می گذارد، و از جهات مختلف، مانع دید به ساختمان های معروف و هویت بخش شهر را می گردد؟
- آیا ساختمان بلندمرتبه درخواستی، به عنوان نشانه شهری به فضا به قلمرو خاصی اشاره می کند(ميزان حوزه نفوذ بصري بنا) و محدوده پیرامون خود را از دور شاخص مي نمايد؟
- با توجه به عظمت حجم و جثه ساختمان مورد درخواست، بنا دارای کیفیت معمارانه بالاتر از معمول است؟
نمونه لندن نشان می دهد که هدایت هدفمند سیلوئیت شهر، به وسیله انگاره حجم و توده ساختمان ها، وسیله ای است که با آن می توان تأثیرات منفی و مثبت ساختمان های بلند مرتبه را از لحاظ بصری، و بالطبع تصور ذهنی شهروندان کنترل کرد و به این ترتیب حتی بورس بازی زمین را کنترل کرد.

استفاده از GIS در امور شهری خاصه طرحهای جامع و تفصیلی (ايران)
طی چند سال اخیر اقداماتی در زمینه طرح ریزی بعضی از مناطق شهری در ایران صورت گرفته است. در روند تولید طرح ابتدا باید هدف مشخص گردد، سپس شناسایی و بعد اهداف اجرایی آن تحلیل گرددو در نهایت طرح را انتخاب و اجرا نموده و نهادی بر آن نظارت نماید.
این طرح ها در قالب طرح توسعه شهری مطرح می گردند که طرح های هادی روستا – هادی شهری- تفصیلی و ... نيزاز آن دسته اند.
درطي چند دهه اخیر و به خصوص پس از انقلاب اسلامی با رشدفزاينده شهرنشینی مواجه شده ایم و اين در حالی است که وضعیت شهرها پاسخگوی نیازهای مردم نمی باشد در نتیجه این نیازها باید از بعد اجتماعی و اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد چون مشکلات اجتماعی و اقتصادی طبعاً پیامدهای روانی را به دنبال خواهد داشت. البته مشکلات با يكديگر در تعاملند و نمی توان گفت که اگر شخصی از لحاظ درآمدی در رفاه باشد مشکل مسکن، آموزش بهداشت و ... را نخواهد داشت و یا به عکس.
برای حل این مسائل می توان از طرحهای توسعه شهری در مقیاسهای متفاوت استفاده نمود. برای نمونه به طرح تفصیلی می پردازیم. در این طرح ابتدا باید ماهیت و ارزش زمین را در طرحهای مکان یابی و ضوابط طرح تفصیلی وارد کنیم که علاوه بر پارامترهای هندسی و دسترسی، ، پارامترهای قیمت زمین را هم در اختیار بگیریم.
برای به دست آوردن ماهیت و ارزش زمین ابتدا باید برداشتی از وضع موجود انجام شود. برای حفظ و نگهداری آن اطلاعات و وارد کردن داده ها نرم افزار GIS به کمک می آید. به وسیله این نرم افزار همه اطلاعات مربوط به وضع موجود از لحاظ کاربری، کیفیت، عمر بنا، طبقات، وضعیت معابر و تفکیک پلاکها و ... را وارد، مشخص و حتی آنها را به روز نمود.
البته در مورد تفکیک زمینها باید گفت که یک فعالیت ساختمانی نمی باشد و بایستی در چهارچوب طرحهای آماده سازی زمین که سند پایین دست طرح تفصیلی مي باشد استفاده نمود. ولی برای شروع کار ساختمانی و ساخت و ساز مهم است چون بدین ترتیب نوع کاربری و ارتفاع پذیری و معابر و ... آن مشخص می گردد. یا بهتر است بگوییم که بسته به نوع کاربری یا منطقه بندی شهرها به مناطق مسکونی -تجاری- صنعتی - اداری .... تفکیکها فرق می کند. برای مثال: روش LR بیشتر برای زمینهای بزرگ کاربرد دارد زیرا مالکین این زمینها بایستی مقداری از زمین خود را به منظور اجرای طرح توسعه شهری و دستیابی به خدمات در خدمت نهاد و یا ارگانهای محلی و قرار دهند. از جنبه های قابل توجه این طرح بعد مشارکتی آن است که هم سود برای ساکنین و هم برای دولت را دربردارد. دلیل استفاده از GISدر روش LR به اين صورت مي باشد که داده های اولیه برای تعیین ارزش ملک و نیز جایگاه آن در قطعه بندی جدید بسیاز زیاداند و GIS می تواند این داده ها را با هم مورد بررسی قرار دهد.
پس از مشخص شدن همه این موارد و وارد شدن داده ها و اطلاعات نوبت ارائه طرح می باشد. بدین صورت که با اطلاعات موجود برای سال طرح مثلا دوره 5 یا 10 ساله برنامه ریزی کنیم. با توجه به جمعیت و بعد مسافت و به کمک آناليز داده ها توسط نرم افزار GIS در محیط Arcmap ببینیم مثلا چند مدرسه در مقاطع مختلف، یا چند مرکز بهداشتی – درمانی، چند فرهنگسرا- کتابخانه و ... نیاز داریم و آنها را در طرح خود پیش بینی کنیم.
با اطلاعات وارد شده در برنامه GIS، محیط Arcmapبر اساس کیفیت و عمر بناها می توان محله هایی را که فرسوده هستند و نیازمند نوسازی و بهسازی می باشند شناسایی کرد و برای هر کدام طرحهای جداگانه موضوعی یا موضعی در نظر گرفت و در بطن همان طرح تفصیلی گنجاند و راهکارهایی برای اصلاح و ترمیم و بهسازی آنها ارائه داد. به کمک یکی دیگر از محیطهای GIS به نام Arcsceen می توان نقاط ارتفاعی و توپوگرافی سطح زمین را در وضع موجود شناسایی، داده را وارد نمود و مطالعات مورد نظر را روی آن انجام داد. و بدین ترتیب می توان شیبهای بخشهای مسئله دار از قبیل دفع آبهای سطحی ، آب باران، آب و فاضلاب و ... را اصلاح كرد.
از آنجایی که درصد بیشتر سطح یک منطقه مربوط به پلاکهای مسکونی می باشد (حدود 50 درصد) پس از لحاظ کیفیت و کمیت از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد. علاوه بر این که اطلاعات مربوط به کاربری و کیفیت و عمر بنا و .... وارد شده، حد و حدود مالکیتها هم مشخص می باشد و بدین ترتیب سعی می شود که حق و حقوق شهروندی ضایع نگردد (در حین تعیین کاربری جدید، یا همان کاربری، یا تغییر عرض گذرها با توجه به نیاز محل و یا این که ارتفاع پذیری پلاکها را با توجه به حدود پلاکهای مجاور و مسئله سایه اندازی و عرض معابر و ... در نظر گرفت. پس اطلاعات وارده باید آن قدر دقیق باشد که بتوان به آنها استناد نمود و آنها را به ثبت رسانيد. حتی می توان برای بعضی از محله ها مرکز محله در نظر گرفت بدین صورت که با توجه به اطلاعات وارده بر اساس کیفیت، عمر بنا و ... محلهای قدیمی و قابل تخریب را خراب و تعریض گذر انجام داد و مراکز محله ای که شامل مراکز تجاری، آموزشی، فرهنگی و ... ایجاد کرد. و سپس در محیط Arcsceen یک الگوی سه بعدی برای طرح در نظر گرفت که آیا ایده ها و طرح های پیشنهادی قابل اجرا می باشد یا خیر؟
باید توجه داشت که کاربری یک زمین می تواند همزمان به یک تصویر ماهواره ای وابسته باشد. اما به دلیل این که داده های دیجیتالی به روشهای متفاوت جمع و نگهداری شده اند ممکن است دو منبع داده ای نتواند کاملاً همساز باشد. بنابراین GIS باید بتواند داده ها را از یک ساختار به ساختای دیگر پوشش دهد.
هنگامی که همه وضع موجود شهر، طرحهاي پيشنهادي و ... مناطق مختلف یک شهر همپوشاني شوند بسیاری از مسائل ترافیکی، حمل و نقل، سرویسهای پستی، تسهیلات مانند برق و تلفن و ... حل خواهد شد و کمک بزرگی به سازمانهای اجرایی شهر از جمله شهرداریها، آتشفشانیها، بیمارستانها و ... خواهد شد. چرا که یکی دیگر از قابلیتهای GIS استفاده از سیستم کدگذاری (آدرس دهی) است. در جهان واقعی از آدرس، به عنوان یک تفسير مهم جهت مشخص کردن مکان یک عارضه استفاده می شود. در واقع، آدرس، رابطه يکتایی بین مکان عارضه و توصیف محل آن را برقرار می کند. باید در نظر داشت که به کارگیری آدرس برای کاربران از لحاظ ساختاری نسبت به مختصات قابل فهم ترمي باشد. به عنوان مثال برای یک شهروند پرسش و پاسخ از پایگاه داده اطلاعات مکانی به وسیله آدرس بسیا راحت تر است تا استفاده از روشهای دیگر. به همین علت است که آدرس دهی به اطلاعات مکانی در سیستم GIS شهری به عنوان یکی از داده های پایه و زیرساختی به اطلاعات مکانی از اهمیت بسیار بالایی در دنیای GIS برخوردا است. می توان از این سیستم برای اطلاعات زیرساختاری، جهت اشاره به محل دقیق ارگانهایی که افراد در آنها به فعالیتهایی از قبیل کار، تجارت، تفریح و یا مکانهای آموزشی می پردازند، استفاده نمود. چنین اطلاعاتی در بسیاری از کشورها به عنوان یکی از اساسی ترین اطلاعات به شمار می رود.
آخرین مبحث در مورد GIS پیاده سازی آن به صورت تبادل باز اطلاعات در یک سازمان است. به این معنا که اطلاعات، فردی مرزهای سازمانی باید به اشتراک گذارده شود. در حال حاضر کمتر سازمانی در ایران را می توان یافت که انگیزه و تمایلی به اشتراک داده در ماورای مرزهای سازمانی خود داشته باشد.

اشاره به مطالعه موردی منطقه 4 اصفهان
براي نمونه اشاره اي مي كنيم به وضع موجود وطرح تفصيلي منطقه 4 اصفهان . در ابتدا فرمهاي برداشت تهيه و به برداشتگرا ن ارائه گرديده است. پس از برداشت تمام داده ها در محيط Arcmap وارد شده است .لازم به توضيح است كه فيلدهاي ايجاد شده در محيط Arcmap بسته به نوع برداشت شامل : كاربري ، كاربري فرعي ، تعداد طبقات ، عمر بنا ، كيفيت مي باشد . سپس با توجه به ا طلا عات وارد شده و مطا لعا ت و برنامه ريزيهاي انجام شده وارد مرحله طرح تفصيلي مي شويم . در اين مر حله نيز فيلد هاي ساخته شده در محيط Arcmap بسته به نوع نياز شامل : كاربري پيشنهادي و ارتفاع پذيري مي باشد .در زير نمونه هائي از نقشه هاي ايجاد شده در محيط Arcmap آورده شده است.




نتیجه گیری
علی رغم وجود پیچیدگی های زیاد در مدل سازی جهت مدیریت شهری با استفاده از GIS و قدرت توابع آنالیز آن می توان مدیریت شهری را تا حدودی مدل کرد و با درایت بیشتر و استفاده از تکنولوژیهای جدید، مانند نرم افزارهای جدید مدل را پیچیده تر و به واقعیت نزدیک تر نمود.
استفاده از GIS در ایجاد نقشه اقلیم محیط شهری پنج امتیاز دارد: 1- اصلاح داده ها در آن آسان است 2- توانایی مدیریت حجم زیادی از داده ها در آن راحت است 3- توانایی نمایش قابل درک و کارای GIS است. 4- ایجاد یک را بطه تعاملی بین کاربران است. 5- ویژگی آن قابلیت یکپارچه کردن آن با سایر داده ها مانند اطلاعات اکولوژیکی داده های اجتماعی و مانند آن است.
پنجمین امتیاز برای طرحهایی مانند طرحهای جامع و طرح کاربری اراضی بسیار کارایی دارد.

بررسي كاربرد سيستم اطلاعات جغرافياي-جي.‌آي.‌اس.

چکیده
پيچيدگي، تنوع وحجم انبوه اطلاعات جغرافيايي ازيك سو و توانايي‌هاي رايانه درعرصه اطلاعات ازسوي ديگر، فلسفه وجودي سيستم‌‌هاي اطلاعات جغرافيايي(جي‌آي‌اس) را تبيين مي‌كند. ازآنجاكه بخش عمده اطلاعات علوم زمين موجود در پايگاه‌هاي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران، شامل اطلاعات مكاني وتشريحي است، مناسب ورود به سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي مي‌باشد و مي‌توان اين اطلاعات را آماده استفاده در اين سيستم‌ها نمود. پژوهش حاضر با اين ديدگاه و با هدف بررسي كاربرد جي‌آي‌اس در ساماندهي مدارك علوم زمين موجود در مركز انجام شده است. در راستاي رسيدن به اين هدف، پس ازگردآوري كليه اطلاعات توصيفي و مكاني مورد نياز مرتبط با علوم زمين از پايگاه‌هاي مركز،كار تفكيك،كنترل، دسته‌بندي وكدگذاري آن‌ها براي ورود به سيستم اطلاعات جغرافيايي انجام شد. به منظور ايجاد پايگاهي از اطلاعات فوق، با مجموعه داده‌ها، لايه‌هاي اطلاعاتي مربوطه تشكيل شد و به منظور نمايش، تشريح و انجام تحليل‌هاي لازم بر روي داده‌ها، مورد استفاده واقع گرديد. بدين وسيله علاوه بر دسترسي صحيح و سريع به داده‌هاي مورد نياز در يك حجم وسيع، امكان ارائه و به تصويركشيدن اطلاعات مكاني و موضوعي در قالب نقشه، جدول و نمودار، ويرايش و بهنگام نمودن داده‌ها ونيز امكان استفاده از داده‌هاي موجود در جهت اهداف مختلف و براساس نيازهاي گوناگون كاربران فراهم مي‌گردد. همچنين زمينه‌اي براي شناساندن و معرفي قابليت‌ها و پتانسيل‌هاي متعدد و در عين حال، تشخيص خلأ‌هاي مطالعاتي مناطق مختلف جغرافيايي ايجاد خواهد شد. نهايتاً به‌منظور تعميم كاربرد اين سيستم در ارتباط با ديگر اطلاعات موجود در پايگاه‌هاي مركز (كه به نحوي با موقعيت مكاني در ارتباط‌اند)، مدلي از فرايند انجام اين طرح ارائه شده است
مقدمه
(جي‌آي‌اس) يك سيستم اطلاعاتي است كه پردازش آن بر روي اطلاعات مكان مرجع يا اطلاعات جغرافيايي است و به كسب اطلاعات در رابطه با پديده‌هايي مي‌پردازد كه به‌نحوي با موقعيت مكاني در ارتباط‌اند. به‌كارگيري اين ابزار با امكان استفاده در شبكه‌هاي اطلاع‌رساني جهاني، يكي از زمينه‌هاي مناسب و مساعد در جهت معرفي توان‌ها و استعدادهاي كشور در سطح جهاني است.گسترش روزافزون شبكه كاربران اين سيستم‌ها از جمله نكات اساسي است كه مي تواند به قابليت‌ها و توانايي‌هاي اين سيستم بيفزايد.در حال حاضر از اين سيستم‌ها بسته به نيازهاي هر منطقه يا كشور در بخش‌هاي مختلف (مانند مطالعات زيست‌محيطي، برنامه‌ريزي شهري و شهرداري، خدمات ايمني شهري، مديريت حمل و نقل و ترافيك شهري، تهيه نقشه‌هاي پايه، مديريت كاربري اراضي، خدمات بانكي، خدمات پستي، مطالعات جمعيتي و مديريت تأسيسات شهري مثل برق، آب،گاز، و..) استفاده مي‌شود و با گذشت زمان و توسعه سيستم‌ها، كاربرد جي‌آي‌اس به كليه بخش‌هاي مرتبط با زمين گسترش يافته است. مطالعه حاضر نيز با در نظرگرفتن مسائل فوق درصدد است ضمن معرفي بخشي از توان‌ها و مزاياي اين سيستم در دسترسي سريع به اطلاعات، تحليل اطلاعات به طور يكجا و با هم، بهنگام‌سازي، دقت و سرعت بالاي عمل، و ....، كاربرد و نحوه استفاده از آن را در ارتباط با مجموعه اطلاعات علوم زمين موجود در پايگاه‌هاي اطلاعاتي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران مورد بررسي قرار دهد و ارزيابي نمايد.
تاريخچه ايجاد جي‌آي‌اس (مروري بر مطالعات انجام شده)
اولين نمونه از يك جي‌آي‌اس ملّي، جي‌آي‌اس كانادا[2] است كه از اواخر1960 به اين طرف ‌به صورت پيوسته مورد استفاده قرار گرفته است. در دهه‌هاي 1970 و1980 ميلادي پيشرفت‌هاي قابل ملاحظه‌اي در فناوري جي‌آي‌اس به وجود آمد، به طوري كه عبارت «سيستم اطلاعات جغرافيايي» در مورد مجموعه ابزارهايي براي تحليل و نمايش نقشه‌ها و ادغام فنون و شيوه‌هاي آماري و نقشه‌اي و كاربرد فراگيرتر آن، بويژه براي تحليل تأثيرات وخط مشي‌هاي دولتي به كارگرفته شد. در حالي‌كه سابقه فناوري جي‌آي‌اس دركشورهاي غربي ازجمله كانادا وآمريكا به بيش از40 سال مي‌رسد، فناوري جي‌آي‌اس در اغلب كشورهاي جهان سوم بسيار جوان مي‌باشد. از ويژگي‌هاي جي‌آي‌اس در كشورهاي غربي هماهنگي بين فناوري و آموزش وكاربرد آن است، درحالي كه دركشورهاي جهان سوم، ورود فناوري قبل از آموزش و مهارت‌اندوزي مربوط به آن صورت مي‌گيرد. در ايران، اولين مركزي كه به طور رسمي استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي را در كشور آغاز كرد سازمان نقشه‌برداري كشور بود كه در سال 1369 براساس مصوبه مجلس شوراي اسلامي، عهده‌دار طرح به كارگيري اين سيستم شد. اين سازمان در حال حاضر مشغول تهيه نقشه‌هاي توپوگرافي 1:25000 از عكس‌هاي هوايي با مقياس 1:40000 مي‌باشد و اين فرصتي است براي تبديل اين نقشه‌ها به ساختارهاي رقومي و تأسيس پايگاه توپوگرافي ملي[3] كه نيازهاي كاربران را در زمينه جي‌آي‌اس برآورده مي‌كند.در همين راستا «شوراي ملي كاربران سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي»[4] به منظور سياست‌گذاري، برنامه‌ريزي و هماهنگ‌سازي فعاليت‌ها در زمينه جي‌آي‌اس، تحليل نيازمندي‌ها و همچنين بهره‌برداري شايسته از كليه ظرفيت‌هاي علمي، فني و نيروي انساني در راستاي ايجاد و به كار‌گيري جي‌آي‌اس و با توجه به وظايف سازمان نقشه‌برداري كشور در خصوص تدوين و ايجاد سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي ملي، در دي ماه 1372 تأسيس گرديده است. فعاليت‌هاي اجرايي پروژه ايجاد سيستم اطلاعات جغرافيايي در وزارت صنايع و معادن، از فروردين 1371 آغاز گرديد و هم‌اكنون از اين سيستم به طور گسترده در ارتباط با فعاليت‌هاي آن استفاده مي‌گردد.از ديگر مؤسساتي كه در زمينه اين سيستم فعاليت مي‌كنند مي‌توان شهرداري تهران، وزارت مسكن و شهرسازي، وزارت جهاد كشاورزي، مؤسسه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله، و سازمان جنگل‌ها و مراتع را نام برد. در دانشگاه‌هاي كشور تاكنون از اين سيستم، چنان كه بايد، به عنوان يك فناوري با قابليت بسيار بالا براي در اختيار قراردادن طراحي پروژه‌ها و كاربرد آن در رشته‌هاي مختلف استفاده نگرديده است.در زير به نتايج برخي از مطالعات انجام شده در اين زمينه اشاره مي‌گردد:«پرهيزكار» (1376) در پايان‌نامه دكتري خود با عنوان «ارائه الگوي مناسب مكان‌گزيني مراكز خدمات شهري با تحقيق در مدل‌ها و جي‌آي‌اس شهري» مشخص نموده است كه جي‌آي‌اس، توانمندي‌ها و قابليت‌هاي فوق‌العاده‌اي در جمع‌آوري، ذخيره، بازيابي، به روزكردن، كنترل، ادغام، تحليل، مدلسازي و نمايش داده‌هاي جغرافيايي به صور گوناگون دارد و مي‌تواند متغيرهاي كمي و كيفي متعدد و با ابعاد گسترده را در تصميم‌گيري‌ها و مديريت شهري دخالت دهد. «علي گلي» (1378) در تحقيقي ديگر با عنوان «طراحي سيستم اطلاعات منطقه‌اي با به كارگيري سيستم اطلاعات جغرافيايي در محيط شبكه اطلاع‌رساني جهاني»، بدين نتيجه رسيده است كه بهره‌گيري از داده‌هاي فناوري‌هاي جديد مانند سنجش از دور، سيستم اطلاعات جغرافيايي و سيستم موقعيت‌يابي جهاني در سيستم اطلاعات منطقه‌اي، بستر و زمينه مناسب‌تري را در جهت شناسايي مشكلات و توان‌هاي مناطق فراهم مي‌آورد.«بهبودي» (1380) در پايان‌نامه خودكه با طرح مسئله «كاربرد جي‌آي‌اس در تحليل شهرهاي باستاني» تدوين شده است، به بررسي مباني نظري سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي و جنبه‌هاي كاربردي اين فناوري در باستان‌شناسي مي‌پردازد و نهايتاً با در نظرگرفتن توانايي و قابليت‌هاي جي‌آي‌اس كه در محيط نرم‌افزارهاي «آرك اينفو»[5]، «آرك ويو»[6] و «آيديريسي دبليو»[7] مهيا بوده است، ويژگي‌‌هاي طبيعي و جزئيات ساختماني محوطه باستاني بسطام را مورد تجزيه و تحليل قرار مي‌دهد و سپس به صورت سه بعدي به معرض نمايش در مي‌آورد.«رنجبران» (1380) در پايان‌نامه خود با هدف «ارائه يك ساختار مناسب براي پشتيباني در تصميم‌گيري و برنامه‌ريزي شهر» ضمن مقايسه سيستم‌هاي اطلاعاتي به صورت ريشه‌اي، توانايي‌هاي جي‌آي‌اس را به عنوان سيستم فضايي پشتيبان تصميم‌گيري مشخص نموده است.
تعاريف جي‌آي‌اس
از ابتداي شكل‌گيري سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي، با توجه به گستردگي اطلاعات و تنوع كاربردهاي آن در رشته‌هاي مختلف، تعاريف متفاوتي از اين سيستم‌ها ارائه شده است كه به نمونه‌هايي از آن‌ها اشاره مي‌گردد:- سيستم اطلاعات جغرافيايي، مجموعه‌اي از ابزار قدرتمند براي ذخيره و بازيابي اطلاعات در آينده، تبديل و نمايش داده‌هاي فضايي از جهان واقعي است (بارو، 1986).- سيستم اطلاعات جغرافيايي يك سيستم سخت‌افزاري و نرم‌افزاري رايانه‌اي است كه به منظور دسترسي، نگهداري و استفاده از داده‌هاي كارتوگرافي طراحي گرديده است (تاملين،1990).- سيستم اطلاعات جغرافيايي، سيستمي است براساس رايانه براي جمع‌آوري، ذخيره‌سازي، كنترل، بازيابي، به روزكردن، ادغام، پردازش، تحليل، مدلسازي و نمايش داده‌هاي جغرافيايي به صور گوناگون (پرهيزكار، 1376).- سيستم اطلاعات جغرافيايي يك سيستم پايگاه داده‌ها داراي مشخصات فضايي (x,y) است و مجموعه‌اي از روش‌ها براي پاسخگويي به سؤالات در آن قابل اجرا مي‌باشد (عليمحمدي، 1376).- سيستم اطلاعات جغرافيايي، يك سيستم مديريت پايگاه اطلاعات براي واردكردن، ذخيره، بازيافت، تحليل و نمايش اطلاعات فضايي (بعد مكاني) مي باشد (بنياد ملي علوم).
عناصراصلي تشكيل دهنده سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي
جي‌آي‌اس بر روي هرمي با چهار طبقه زيربنايي ساخته شده است:- سخت‌افزار: با توجه به مرحله‌اي كه مطالعات در آن قرار دارد، كاربران مي‌توانند از سخت‌افزارهاي موجود در دسته‌بندي زير استفاده نمايند:٭ سخت‌افزارهاي مرتبط با ورود اطلاعات (صفحه كليد، رقومي‌كننده، اسكنر، و ...)،٭ سخت افزارهاي مرتبط با مديريت اطلاعات (سخت‌افزارهاي جانبي رايانه‌ها مانند ماوس، ...)،٭ سخت‌افزارهاي مرتبط با خروج نتايج (چاپگرها، رسام‌ها، و ...).- نرم افزار: براي راه اندازي جي‌آي‌اس برنامه رايانه‌اي لازم است. از معروف‌ترين آن‌ها مي‌توان به «آرك اينفو»، «آرك ويو»، «اسپانز[8]»، «مپ اينفو[9]» اشاره نمود كه داراي توابع عملياتي متعدد در جهت تجزيه و تحليل مسائل و محاسبات آماري هستند و عمدتاً توسط شركت‌هاي بزرگ رايانه‌اي توليد مي‌گردند. هر يك از اين نرم‌افزارها براي مطالعات خاصي برنامه‌ريزي شده و داراي محدوديت‌ها و محاسن خاص خود مي‌باشند. در اين پژوهش از دو نمونه از نرم‌افزارهاي رايج اين سيستم (يعني‌«آرك اينفو» و «آرك ويو» استفاده شده است.- اطلاعات: بدون اطلاعات نه هدفي وجود دارد و نه پيشنهادي. تمركز توجه روي اطلاعات است. در واقع اكثر فعاليت‌ها براي اطلاعات انجام مي‌شود، زيرا اطلاعات قلب جي‌آي‌اس را تشكيل مي‌دهد. كيفيت اطلاعات يكي از مهم‌ترين موضوعات قابل توجه و اساسي مي‌باشد. كيفيت اطلاعات در ارتباط مستقيم با دقت، صراحت، مباني علمي، تركيب اطلاعات، و تحليل و مدلسازي است.- سازمان و نيروي انساني: مهم‌ترين بخش تشكيل‌دهنده جي‌آي‌اس مي‌باشد، زيرا سازمان و نيروي انساني است كه عمليات جي‌آي‌اس را كنترل مي‌كند. سخت‌افزارها و نرم‌افزارهاي بسيار قوي جي‌آي‌اس بدون پشتيباتي كادر متبحر، به كارآيي مناسب نخواهند رسيد. براي اجراي موفق سيستم، سازماندهي نيروهاي متخصص و كارآمد كه در جهت اجرا، بهينه نمودن و نهايتاً راهبري سيستم‌ها نقش‌هاي گوناگوني را ايفا مي‌نمايند، الزامي است.

فرآيند تحليل اطلاعات در سيستم اطلاعات جغرافيايي
جي‌آي‌اس يك سيستم رايانه‌اي است كه چهار قابليت اساسي را در رابطه با داده‌هاي زمين مرجع فراهم مي‌آورد.1. ورودي داده‌ها، 2. مديريت داده‌ها،3. پردازش و تحليل داده‌ها،4. خروجي داده‌ها. شكل زير نحوه ارتباط اين اجزا را در كل سيستم نشان مي‌دهد.

نمايش كلي اجزاي سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي (مديري، خواجه (1376) .ص44)

كاربردها و توانايي‌هاي سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي
بطور اجمال قابليت‌هاي جي‌آي‌اس نسبت به سيستم‌هاي اطلاعاتي مشابه و روش‌هاي دستي را مي‌توان به شرح زير بيان داشت:● قابليت جمع‌آوري، ذخيره، بازيابي و تجزيه و تحليل اطلاعات با حجم زياد؛ ● قابليت برقراري ارتباط بين اطلاعات جغرافيايي (نقشه) و اطلاعات غيرجغرافيايي(جداول اطلاعاتي) و ايجاد امكانات تجزيه و تحليل اطلاعات جغرافيايي با استفاده از اطلاعات غيرجغرافيايي و بالعكس؛● توانايي انجام طيف وسيعي از تحليل‌ها مانند: روي هم قراردادن لايه‌ها، پيداكردن اشياي مختلف با استفاده از خاصيت نزديكي آن‌ها به يك شي‌ء خاص، شبيه‌سازي، محاسبه تعداد دفعات وقوع يك حادثه در فاصله مشخص از نقطه يا نقاط معين، و ...؛● داشتن دقت، كارآيي، سرعت عمل زياد و سهولت در بهنگام‌سازي داده‌ها؛● توانايي انجام محاسبات آماري مانند محاسبه مساحت و محيط پديده‌هاي مشخص شده؛● قابليت رديابي و بررسي تغييرات مكان‌هاي جغرافيايي در طول زمان؛● قابليت استفاده براي مكان‌يابي پروژه‌هاي مختلف.
روش و مدل پژوهش
اين پژوهش از نوع توصيفي ـ تحليلي است و بطور خلاصه شامل مراحل زير مي‌گردد:1. جمع‌آوري اطلاعات و داده‌هاي مناسب و مورد نياز، شامل اطلاعات توصيفي و اطلاعات مكاني؛2. پيش‌پردازش اطلاعات؛3. مديريت داده‌ها و تجزيه و تحليل آن‌ها؛4. توليد خروجي‌ها.
گردآوري اطلاعات
داده‌هايي كه بايد در يك جي‌آي‌اس وارد شوند دو نوع هستند: 1. داده‌هاي توصيفي كه بيانگر ويژگي‌ها و خصوصيات عوارض هستند،2. داده‌هاي مكاني كه نشان‌دهنده موقعيت و شكل عوارض مي‌باشند.
1. داده‌هاي توصيفي
در اين پژوهش، با توجه به نوع مدارك مورد بررسي، اطلاعات مورد نياز جهت ورود به سيستم عبارت‌اند از:شماره مدرك- نويسنده (نام و نام خانوادگي)- موضوع تحقيق- مختصات جغرافيايي- سال انجام تحقيق- دانشگاه يا سازمان انجام‌دهنده تحقيق- كد مدرك.به منظور دسترسي به اطلاعات فوق، ابتدا با جستجو در پايگاه‌هاي اطلاعاتي مركز، كليه اطلاعات مربوط به علوم زمين (به ترتيب در پايگاه‌هاي اطلاعاتي پايان‌نامه‌هاي فارسي و لاتين، مقالات سمينارها، مقالات مجلات، گزارش، طرح‌هاي پژوهشي، اطلاعات سازمان مديريت، اطلاعات خزر و اطلاعات جديد) مورد بازنگري قرارگرفت.پس از تفكيك،كنترل و دسته‌بندي مجموعه اطلاعات موجود، مجموعاً تعداد 739 مدرك (شامل464 پايان‌نامه فارسي، 33 پايان‌نامه لاتين، 170 مقاله سمينار، 55 مقاله مجله، 9 طرح پژوهشي، 3 گزارش و 5 مدرك خزر)، براي استخراج اطلاعات و ورود به سيستم، مناسب تشخيص داده شد.ديگر مدارك علوم زمين موجود، به دلايل زير امكان استفاده و نمايش در سيستم را نداشتند:1. نبود اطلاعات مكان‌دار در برخي از مدارك، 2. عدم دسترسي به اصل بخش قابل توجهي از مدارك نظير طرح‌هاي تحقيقاتي، گزارش‌ها، اطلاعات خزر، سازمان مديريت، و...،3. نبود اطلاعات دقيق جغرافيايي (مكاني) در برخي متون،4. تكراري بودن برخي از مدارك.
2. داده‌هاي مكاني
داده‌هاي مكاني به اطلاعاتي گفته مي‌شود كه درباره مكان، شكل، و روابط ميان عوارض جغرافيايي در سطحي از زمين و بر روي نقشه هستند و معمولاً به صورت مختصات ذخيره مي‌‌گردند. كيفيت اين داده‌ها تأثير بسزايي در تجزيه و تحليل داده‌هاي به كار رفته در تشكيل بانك اطلاعاتي خواهد داشت.در اين پژوهش، اطلاعات مكاني لازم براي ورود به سيستم عبارت‌اند از: الف. مختصات (طول و عرض جغرافيايي) مناطق مورد مطالعه (ثبت‌شده در مدارك)، كه توسط صفحه کليد به سيستم منتقل گرديدند؛ ب. نقشه‌هاي جغرافيايي پيوست شده به برخي از مدارك، كه اسکن شدند و توسط يک کد شناسايی10 كاراكتري که به هر يک از مدارک تخصيص داده شده و با مسيردهي لازم به داده‌های توصيفی مربوط به خود، متصل گرديدند؛ ج. لايه‌هاي اطلاعاتي شامل نقشه‌هاي استان‌ها، شهرستان‌ها، شهرها، درياچه‌ها، مراكز استان‌ها و نقشه زمين‌شناسي ايران، كه همگي داراي مقياس 1:250000، و به شكل استاندارد موجود مي‌باشند و مي‌توانند براي اهداف مختلف، مورد استفاده كاربران قرار گيرند. با هماهنگي‌هاي به عمل‌آمده، لايه‌هاي اطلاعاتي فوق از طريق وزارت صنايع و معادن (كه تجارب متعددي در امر جي‌آي‌اس دارد، تهيه گرديده و براي انجام عمليات لازم به سيستم وارد گرديدند.
ايجاد پايگاه اطلاعات توصيفی
در اين پژوهش، به منظور ايجاد پايگاهی از داده‌های توصيفی، كليه داده‌هاي موجود (اعم از پايان نامه‌های فارسی و لاتين، مقالات سمينارها، مقالات مجلات، گزارش‌ها و ...)، که در مرحله قبل گزينش و تفکيک شده بودند، به کمک نرم‌افزار «اكسس[10]» به محيط اين نرم‌افزار وارد شد و به فرمت«دي‌بي‌اف[11]» و در قالب 3 گروه جداول[12] ، گزارش‌ها[13] و فرم‌‌ها[14] سازماندهی گرديدند. همانگونه كه اشاره شد، برای مرتبط ساختن اين داده‌ها با نقشه‌های اسکن‌شده آن‌ها، هر يک از داده‌ها در فايل مربوطه مسيردهی شد و با نقشه مربوط به خود مرتبط گرديد. بدين ترتيب در اين پايگاه اطلاعاتی، کاربران می‌توانند ضمن مشاهده اطلاعات توصيفی مدارک، با کليک‌کردن بر روي شناسه (کد) مورد نظر خود، نقشه‌ای از منطقه مورد مطالعه را نيز دريافت نمايند.
خلاصه اقدامات انجام‌شده به کمک نرم‌افزارهای موجود
همانگونه که قبلاً ذکر شد در نخستين مرحله با استفاده از نرم‌افزار «آرك اينفو» 7 لايه اطلاعاتی شامل انواع مدارک مورد مطالعه (يعنی پايان‌نامه‌های فارسی، پايان‌نامه‌های لاتين، مقالات سمينارها، مقالات مجلات، طرح‌های پژوهشی، و اطلاعات خزر) ايجاد گرديد. مختصات جغرافيايی مدارک فوق نيز توسط همين نرم‌افزار وارد سيستم گرديد. مرحله بعد ورود جداول اطلاعاتی مربوط به لايه‌های فوق (که قبلاً با استفاده از نرم‌افزار «اكسس» تهيه شده بود)، به محيط «آرك اينفو» می‌باشد. نظر به اين که اطلاعات توصيفی مربوط به اين پژوهش به زبان فارسی می‌باشند و در نرم‌افزار «آرك اينفو (نگارش 2/3)» برای اطلاعات متنی و اتصال آن‌ها به محيط گرافيک به زبان فارسی، تدبيری اتخاذ نشده است، به ناچار اين قسمت از اطلاعات با استفاده از نرم‌افزار «فاكس پرو[15]» ابتدا به زبان فارسی تبديل گرديد و سپس به محيط «آرك اينفو» وارد شد. با توجه به نوع داده‌هاي مورد بررسي، پايگاه فوق شامل 7 فيلد مي‌باشدكه عبارت‌اند از:شماره مدرك، نويسنده (نام و نام‌خانوادگي)، موضوع تحقيق، مختصات جغرافيايي، سال انجام تحقيق، دانشگاه يا سازمان انجام‌دهنده تحقيق، كد مدرك. به استثناي فيلد «مختصات جغرافيايي» كه ورود اطلاعات آن به صورت دستي انجام مي‌گيرد، امكان انجام عمليات بر روي همه فيلدهاي فوق وجود دارد. در حال حاضر با نرم‌افزارهاي موجود، واردكردن مختصات جغرافيايي به صورت مكانيزه ممكن نيست، ولي با برنامه‌نويسي اين امر ميّسرخواهدگرديد. لايه‌های اطلاعاتی پس از انجام سازماندهی‌های لازم، به محيط «آرك ويو» منتقل گرديدند. در اين مرحله لايه‌های فوق برای تجزيه و تحليل از طريق اجرای عمليات و توابع تحليلی جي‌آي‌اس و نيز برای استخراج جهت کاربردهای مختلف، آماده می‌باشند.
توابع تحليلی برروی اطلاعات
اصولاً آنچه يک جي‌آي‌اس را از ديگر سيستم‌های اطلاعاتی متمايز می‌سازد، وجود توابع تحليل مکانی در اين سيستم است. با به کاربردن توابع و اعمال مختلف و منطقی ديگر (مديريت داده‌ها، انتخاب مدل‌های مناسب، و...)، پايگاه اطلاعاتی آماده جوابگويی به پرسش‌ها و نيازهای استفاده‌کنندگان مي‌گردد. اصولاً بعضی توابع تحليلی (نظير ويرايش‌ها، تبديلات هندسی، فرمت، و...) برای ايجاد پايگاه داده‌ها لازم است و داده‌ها را آماده برای تجزيه و تحليل‌های کاربردی بعدی می‌سازد. توابع تحليلی از لحاظ نوع عمليات خاص بر روی انواع مختلف داده‌ها در سه بخش مورد بررسی قرار می‌گيرند:1. توابع تحليلی داده‌های مكاني،2. توابع تحليلی داده‌های توصيفی،3. توابع تحليلی داده‌های مكاني و توصيفی، نظر به اينکه خروجی داده‌ها در يک جي‌آي‌اس جدای از نمايش و ذخيره اطلاعات است و نياز به آماده‌سازی‌های خاص خود دارد، به اين سه بخش، يک نوع ديگر از توابع به نام «توابع آماده‌سازی داده‌ها برای اخذ خروجی‌های مختلف» را اضافه می‌نمايند. در اين پژوهش به تناسب نوع داده‌های مورد بررسی، از برخی از توابع تحليلی استفاده شده است که در زير شرح داده مي‌شوند.

1. توابع تحليلی برروی داده‌های مكاني
اين توابع معمولاً برای انتقال داده‌های مكاني، ويرايش آن‌ها و توانايی تبديل ساختار داده‌ها به ساختار مورد استفاده در سيستم به کار می‌روند. اين توابع اصولاً با داده‌های مكاني ارتباط دارند و ممکن است در بعضی موارد به داده‌های توصيفی و غيرمكاني نيز رجوع داشته باشند. در جي‌آي‌اس‌های مختلف راه‌های فراهم کردن اين توابع متفاوت است، ولی در تمام آن‌ها توانايی تبديل ساختار داده‌های اصلی به ساختار داده‌های مورد استفاده در سيستم و ويرايش آن فايل‌ها و امکان ايجاد ارتباط (فرمت‌های ورودی و خروجی) با ساير جي‌آي‌اس‌ها وجود دارد.

2. توابع تحليلی بر روی داده‌های توصيفی
اين گروه از توابع به منظور ويرايش و بررسی و تجزيه و تحليل داده‌های توصيفی و غيرمکانی مورد استفاده قرار می‌گيرند. بسياری از تجزيه و تحليل‌ها را می‌توان به کمک اين توابع با سرعت بالايی انجام داد. برخی از اين دسته توابع عبارت‌اند از:2-1. توابع ويرايش داده‌های توصيفی: اين توابع امكان می‌دهند كه مشخصات توصيفی را بازيابی و بررسی كنيم و تغيير دهيم. اضافه کردن آيتم‌ها و رکوردهای جداول يا اضافه کردن جداول تشريحی جديد يا اتصال فايل‌ها به وسيله فرامين مختلف، در سيستم‌های نرم‌افزاری قابل اجرا خواهند بود. اتصال فايل‌ها[16] از قابليت‌های مهم اين توابع است.2-2. توابع پرسشی در مورد اطلاعات توصيفی: اين توابع، اطلاعات موجود در پايگاه داده‌های توصيفی را به وسيله فرد استفاده کننده براساس شرايط انتخاب شده، بازيابی می‌کنند. جستجوهای انتخابی را می‌توان در يک تا چند لايه از اطلاعات انجام داد و نتايج، به صورت گزارشی از جداول باشدكه اين جداول را می‌توان ذخيره كرد و بعداً مورد استفاده قرار داد.دو نوع کلی جستجو به وسيله جي‌آي‌اس صورت می‌گيرد که عبارت‌اند از جستجوی مکانی و جستجوی غيرمکانی. جستجوهای غيرمکانی، سؤالاتی در مورد توصيف‌های عوارض به شمار می‌آيند. مثلاً اين سؤال که «تعداد پايان‌نامه‌های مرتبط با موضوع پترولوژی چقدراست؟» يک جستجوی غيرمکانی است؛ زيرا نه سؤال و نه جواب، مستلزم تحليل مؤلفه مکانی داده‌ها نيستند. اين جستجو به تنهايی به وسيله نرم‌افزار پايگاه داده‌ها انجام می‌گيرد. در مقابل، اين سؤال که «نحوه توزيع مکانی پايان‌نامه‌های پترولوژی در سطح کشور چگونه است؟»، چون نيازمند اطلاعاتی درباره مکان است يك جستجوی مکانی به شمار می‌آيد (شکل شماره 1).


شكل شماره 1. توزيع مكاني (منطقه تحقيق) پايان‌نامه‌هاي پترولوژي
براي بزرگنمايي روي نقشه كليك كنيد
شيوه تعيين جستجو در جي‌آي‌اس ممكن است كاملاً تعاملی باشد. کاربران می‌توانند بر روی صفحه رايانه، نقشه را بررسی کنند يا به وسيله يادآورها و سازنده‌های جستجو، در پايگاه‌های داده‌ها به تفحص بپردازند. کاربر می‌تواند عارضه‌ای را بر روی صفحه رايانه انتخاب کند و جواب «مشخصات اين عارضه چيست؟» را به دست آورد. جستجوهای منفرد با هم تلفيق می‌شوند و عوارضی را در پايگاه داده‌ها نشان می‌دهند که با دو يا چند معيار مکانی و غيرمکانی در مطابقت‌اند. مثلاً برای پاسخگويی به اين سؤال که «نحوه توزيع منطقه تحقيق پايان‌نامه‌های پترولوژی مربوط به دانشگاه تهران چگونه است؟» «اغلب از عملگرهای بولی براي تلفيق جستجوهايي با اين ماهيت استفاده می‌شود. اين عملگرها از عمليات AND ،NOT، OR،XOR استفاده می‌کنند که برای تلفيق مجموعه داده‌های متفاوت در همپوشی نيز به کار می‌روند (شکل شماره 2). از عملگرهای بولی بايد با دقٌت استفاده كرد، زيرا اين سؤال که «نحوه توزيع منطقه تحقيق پايان‌نامه‌های A: مجموعه پايان‌نامه‌های رشته پترولوژی B: مجموعه پايان‌نامه‌هاي دانشگاه تهران


شكل شماره 2. نمايش نحوه كار عملگرهای بولی با استفاده از نمودارهای ون
پترولوژي AND مربوط به دانشگاه تهران چگونه است؟» جوابي متفاوت از اين سؤال كه «نحوة‌ توزيع منطقة‌ تحقيق پايان نامه هاي پترولوژي OR مربوط به دانشگاه تهران چگونه است؟» خواهد داشت. بديهي است دومين جستجو، مناطق بيشتري را معرفي خواهد كرد.

3. توابع تحليلی برروی داده‌های مكاني وتوصيفی
قدرت يک جي‌آي‌اس در ادغام توابع تحليلی توصيفی با توابع تحليلی مكاني است، يعنی اين كه مثلاً با استفاده از توابع تحليلی توصيفی و استفاده از توابع تحليلی مكاني، بتوانيم منطقه‌ای را در محيط گرافيکي که دارای مشخصات مورد نظر است مشخص کنيم. اين قابليت، سيستم‌های جي‌آي‌اس را از سيستم‌های خودكار تهيه نقشه[17] که فقط برای کار بر روی داده‌های مكاني اختصاص يافته‌اند، متمايز می‌سازد. اين توابع به زير گروه‌هايی به شرح زير تقسيم می‌گردند: 3-1 .بازيابی، طبقه‌بندی و اندازه‌گيری: با اين توابع، داده‌های توصيفی و مكاني بازيابی می‌شوند، اما فقط داده‌های توصيفی طبقه‌بندی می‌شوند يا ايجاد می‌گردند. تغييری در موقعيت عناصر فضايی پيش نمی‌آيد و هيچ عنصر فضايی جديدی ايجاد نخواهد شد: - توابع بازيابی: عمليات بازيابی بر روی داده‌های توصيفی و مكاني، شامل همان توابع پرسشی در داده‌های توصيفی مي‌شود که در صفحات قبل مورد بحث قرار گرفت، به انضمام آنکه اطلاعات گرافيکی نيز به همراه انتخاب‌هايمان بر روی صفحه نمايشگر ظاهر خواهند شد. ايجاد نقشه‌های منطقه و خروجی گرفتن از داده‌ها جزو اعمال اين توابع محسوب می شوند .- توابع طبقه‌بندی: طبقه‌بندی يکی از ساده‌ترين توابع به کارگرفته شده در پايگاه داده‌ها است. اين عمل را می‌توان در روی يک لايه منفرد از داده‌ها صورت داد، که در اين حالت فرآيند طبقه‌بندی شامل پيداکردن مشخصات توصيفی لايه داده‌ها و نسبت‌دادن عوارض به هر مشخصه است. طبقه‌بندی را می‌توان در حالت پيچيده‌تر، در روی چند لايه‌ای که بر روی هم قرار داده شده‌اند، انجام داد.مثلاً در اين پژوهش می‌توان مجموعه مدارک موجود را به تفکيک برحسب موضوع، محل يا سال تحقيق، طبقه‌بندی نمود و نمايش داد. شكل شماره 3 نحوه توزيع منطقه تحقيق پايان‌نامه‌هاي فارسي علوم زمين را برحسب موضوع نشان مي‌دهد.


شكل شماره 3. توزيع مكاني (منطقه تحقيق) پايان نامه‌هاي فارسي علوم زمين برحسب موضوع
براي بزرگنمايي روي نقشه كليك كنيد

- توابع اندازه‌گيری: هر جي‌آي‌اس توابعی براي اندازه‌گيری فراهم می‌کند. اندازه‌گيری‌ها شامل فاصله بين نقاط، طول خطوط، محيط و مساحت پلی‌گون‌ها می‌باشد.3-2. عمليات قراردادن لايه‌ها بر روی يکديگر: اين عمليات برای ادغام وترکيب اطلاعات لايه‌های مختلف و به‌وجودآوردن لايه‌ها و اطلاعات جديد، امری ضروری است. عمليات انطباق لايه‌های اطلاعاتی به دو صورت منطقی يا حسابی به کارگرفته می‌شود. عمليات حسابی (عمليات‌هايی نظير جمع، ضرب، تفريق و تقسيم مقادير) در يک لايه از داده‌ها هستند و عمليات منطقی شامل انطباق يافتن آن مناطقي است که در آن‌ها، مجموعه‌ای مشخص از شرايط مورد نياز کاربران يا عوارض ديگر وجود داشته باشد. ضرورت استفاده از انطباق لايه‌های اطلاعاتی، در مورد انتخاب‌ها و پرسش‌هايی از مناطق يا لايه‌های مختلف صورت می‌گيرد که وجوه مشترک خاصی را دارا می‌باشند. در اين صورت سيستم ابتدا بايد در جداول عوارض لايه‌ها، جستجو را انجام دهد، سپس نقاط خواسته شده را از چند لايه انتخاب كند و با روی هم انداختن آن‌ها، آن‌ها را به نمايش بگذارد. وجه مشترک اصولاً مي‌تواند مکان قرارگرفتن لايه‌ها باشد. با داشتن لايه‌های منطبق شده بر يکديگر، پايگاه اطلاعاتی تا حد زيادی تکميل شده است و اطلاعات بسيار زيادی از لايه‌های انتخاب شده را می‌توان استخراج کرد.همانگونه که در صفحات پيشين اشاره شد، با توجه به نوع داده‌ها و لايه‌های اطلاعاتی در اين پژوهش، از برخی از توابع فوق استفاده نشده است. در صورت لزوم و به تناسب نيازهای موجود، می‌توان با اضافه نمودن لايه‌های اطلاعاتی ديگر و به کمک توابع فوق، تجزيه و تحليل‌های بسياری را در ارتباط با مدارک انجام داد. مثلاً با اضافه نمودن انواع نقشه‌هاي زمين‌شناسی به مجموعه فوق، می‌توان تحليل‌های مفيدی از (قبيل بررسی مطالعات انجام شده در مناطق حادثه‌خيز (زلزله، سيل و ...) يا تحقيقات در مناطق معدنی و دارای پتانسيل اقتصادی، و نظاير آن‌ها) را به انجام رساند.
محصولات خروجي
يك سيستم اطلاعات جغرافيايي بايد شامل نرم‌افزار لازم براي نمايش نقشه‌ها، نمودارها و جداول مختلف به صورت‌‌هاي گوناگون باشد. فنون نقشه نگاشتي بايد اين زمينه را فراهم كنند تا بتوان انواع نقشه‌هايي را كه مبين توزيع فضايي پديده‌هاي مختلف هستند، به سادگي توليد كرد. انتخاب نوع نمايش اين خروجي‌ها به عوامل مختلفي وابسته است كه عبارت‌اند از: طبيعت خود داده‌ها، توان تفكيك و مقياس مورد نياز، محدوديت‌هاي سخت‌افزاري و نرم‌افزاري و همچنين تعداد متقاضيان محصولات خروجي. علاوه بر اين ما بايد قادر باشيم محصولات غيرگرافيكي را نيز در خروجي يك سيستم اطلاعات جغرافيايي توليد كنيم. چنين خروجي‌هايي براي انتقال اطلاعات بين سيستم‌هاي مختلف پردازشگر و همچنين براي نگهداري اطلاعات به مدت طولاني به كار مي‌روند. در حالت كلي، خروجي‌ها به دو دسته تقسيم مي‌شوند: 1. خروجي‌هاي كاغذي از قبيل نقشه‌هاي موضوعي، نمودارها، جداول و گزارش‌هاي آماري كه از طريق چاپگر يا پلاتر تهيه مي‌شوند، 2. خروجي‌هاي غيركاغذي كه در آن، اطلاعات توليدشده بر روي صفحه نمايش ديده مي‌شود. اين نوع خروجي براي استفاده از آخرين پردازش‌ها و تحليل‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد.در تحقيق حاضر، پس از انجام تحليل‌هاي لازم بر روي داده‌ها، از نقشه‌هاي ايجاد شده در محيط «آرك ويو»، خروجي تهيه شد كه در اين مرحله جدول راهنما، عنوان نقشه، علامت شمال جغرافيايي و همچنين مقياس براي نقشه‌ها تعريف گرديد و در مرحله آخر از آن‌ها چاپ گرفته شد.
1. نقشه‌هاي موضوعي
در نقشه‌هاي موضوعي ساختار يك توزيع داده كه ويژگي داده‌ها را به عنوان تشكيل‌دهنده روابط دروني بين قسمت‌هاي مختلف آن‌ها نشان مي‌دهد، ترسيم مي‌شود. نقشه‌هاي موضوعي را مي‌توان براي توصيف محدوده وسيعي از پديده‌هاي مختلف مورد استفاده قرار داد. از جمله نقشه‌هاي موضوعي، مي‌توان به نقشه‌هايي كه پراكندگي نوع خاصي از داده‌ها را نشان مي‌دهند، اشاره نمود. در اين پژوهش، توزيع پراكندگي جغرافيايي انواع مدارك مرتبط با علوم زمين برحسب پارامترهاي مختلف را مي‌توان به صورت همزمان در كليه استان‌هاي كشور يا به تفكيك در هر يك از استان‌ها نمايش داد. مثلاً شكل شماره 4 توزيع پراكندگي پايان‌نامه‌هاي فارسي علوم زمين برحسب موضوع را در استان خراسان نشان مي‌دهد. در شكل شماره 5 نحوه پراكندگي مدارك (پايان‌نامه‌هاي فارسي) برحسب سال انجام تحقيق در استان اصفهان نشان داده شده است. در شكل شماره 6 نحوه پراكندگي مطالعات انجام شده درباره برخي آيتم‌هاي مهم زمين‌شناسي (استخراج شده از مدارك) نظير زلزله، و وجود عناصر فلزي همچون مس و طلا نشان داده شده است. شكل شماره 7 نشان دهنده موقعيت مكاني مطالعات زمين‌شناسي با توجه به نوع سنگ‌هاي منطقه در استان سمنان مي‌باشد.

شكل شماره 4. توزيع مكاني (منطقه تحقيق) پايان‌نامه‌هاي فارسي علوم زمين بر حسب موضوع در استان خراسان
براي بزرگنمايي روي نقشه كليك كنيد

شكل شماره 5. توزيع مكاني (منطقه تحقيق) پايان‌نامه‌هاي فارسي علوم زمين برحسب سال تحقيق در استان اصفهان
براي بزرگنمايي روي نقشه كليك كنيد
شكل شماره 6. توزيع مكاني (منطقه تحقيق) مطالعات انجام شده درباره برخيآيتم‌هاي مهم در حوزه علوم زمين
براي بزرگنمايي روي نقشه كليك كنيد

شكل شماره 7. موقعيت مكاني مطالعات زمين شناسي با توجه به نوع سنگ‌هايمنطقه در استان سمنان
براي بزرگنمايي روي نقشه كليك كنيد
2. نمودارها
نتايج تجزيه و تحليل‌هاي يك سيستم اطلاعات جغرافيايي را مي‌توان به نحو مؤثرتري به وسيله گرافيك‌هاي غيرنقشه‌اي نشان داد. هدف كلي گرافيك، ايجاد رابطه‌اي است كه اطلاعات را به صورت ساده‌تري براي مخاطبان به تصوير بكشد. اطلاعات كم‍ّي (عددي) كه در بانك اطلاعاتي موجود است را مي‌توان به گراف‌هاي متفاوت و متنوعي تبديل نمود. از انواع نمودارهاي اين سيستم مي‌توان به نمودارهاي ميله‌اي و دايره‌اي اشاره كرد. از نمودار ميله‌اي براي نمايش اختلافات موجود در يك مشخصه در بين گروه‌هاي مختلف استفاده مي‌شود. اين نمودار را مي‌توان هم به صورت عمودي و هم افقي رسم نمود. نمودار دايره‌اي، اطلاعات را با تقسيم يك دايره به قطاع‌هاي مختلف نشان مي‌دهد و با اين روش، نسبت آن‌ها را به كل مشخص مي‌كند. علاوه بر اين مي‌توان يك قسمت دلخواه را از بقيه قسمت‌ها جداكرد و برجسته نمود. درشكل شماره 8 نمودار ميله‌اي فراواني مقالات كنفرانس‌هاي علوم زمين در سال‌هاي مختلف نشان داده شده است.

شكل شماره 8. نمودار ميله‌اي فراواني مقالات كنفرانس‌هاي زمين‌شناسي برحسب سال
براي بزرگنمايي روي نقشه كليك كنيد
3. جداول
تهيه جداول از هر يك از مشخصه‌ها و داده‌هاي توصيفي، يا جداولي از كليه اطلاعات توصيفي، از ديگر خروجي‌هاي يك سيستم اطلاعات جغرافيايي است. همچنين مي‌توان با استفاده از تابع جستجو، داده‌هايي خاص را انتخاب و جداول مختلفي را براي نمايش يا تهيه خروجي، ايجاد نمود.

4. خروجي‌هاي ديگر
همانگونه كه قبلاً عنوان گرديد، ديگر داده‌هاي خروجي ممكن است به صورت پردازش تصويري و نمايش بر روي نمايشگرهاي رنگي نيز ارائه گردند. نوع اخير خروجي براي كاربراني كه به صورت روزمره از سيستم استفاده مي‌كنند، بسيار مناسب مي‌باشد. همچنين اطلاعات در محيط‌هاي مختلفي همچون ديسك، سي دي، و... هم قابل عرضه مي‌باشد. نمودار خلاصه شده‌اي از فرآيند انجام اين طرح كه مي‌تواند به عنوان مدلي براي ساماندهي ديگر اطلاعات مكان‌دار موجود در پايگاه‌هاي مركز، مورد استفاده قرار گيرد، در شكل شماره 9 ارائه شده است.
شكل شماره 9. نمودار فرآيند و مراحل انجام پژوهش
براي بزرگنمايي روي نقشه كليك كنيد
نتايج
بعد از انجام مراحل مختلف جمع‌آوري داده‌ها، ورود اطلاعات به سيستم اطلاعات جغرافيايي و مديريت سيستم و در نهايت توليد خروجي‌ها، اين نتايج حاصل گرديد:1. با توجه به قابليت‌هاي سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي براي ذخيره، نمايش و تحليل اطلاعات مكاني و توصيفي، مي‌توان بانك اطلاعاتي جامع و كاملي از داده‌هاي علوم زمين ايجاد نمود. اين پايگاه‌هاي اطلاعاتي قادر هستند مقدار نامحدودي اطلاعات مكاني (اعم از نقشه‌ها و تصاوير) و اطلاعات توصيفي (شامل شرح مشخصات كتابشناختي مدارك) را در خود جاي دهند و كاربران مي‌توانند در هر زمان، داده‌هاي مورد نظرشان را از پايگاه اطلاعاتي انتخاب، حذف، اضافه و ويرايش نمايند و مورد تجزيه و تحليل قرار دهند، و در نهايت خروجي‌هاي دلخواه را تهيه و ارائه نمايند.2. در اين سيستم، انواع داده‌هاي موجود در پايگاه‌هاي مختلف مركز (در حوزه علوم زمين)، به صورت همزمان قابل نمايش، بررسي و تحليل مي‌باشند. بدين ترتيب امكان مقايسه اين داده‌ها با يكديگر از ابعاد مختلف (موضوع، سال تحقيق، محل تحقيق، و ....) وجود خواهد داشت. 3. به سهولت مي‌توان پراكندگي جغرافيايي انواع داده‌ها را بررسي نمود و موقعيت‌ها و مناطق جغرافيايي را كه از نقطه‌نظر زمين‌شناسي و شاخه‌هاي مرتبط با آن كمتر مورد بررسي و مطالعه قرارگرفته‌اند، شناسايي و براي انجام تحقيقات لازم، به كاربران معرفي نمود.4. با به کاربردن توابع تجزيه و تحليل اين سيستم و اعمال مختلف و منطقی ديگر (مديريت داده‌ها، انتخاب مدل‌های مناسب، و ...)، پايگاه اطلاعاتی آماده جوابگويی به پرسش‌ها و نيازهای استفاده‌کنندگان قرار مي‌گردد و به تناسب نيازهاي موجود، مي‌توان تجزيه و تحليل‌های بسياری را در ارتباط با مدارک انجام داد. مثلاً با اضافه‌نمودن انواع نقشه‌هاي زمين‌شناسی به مجموعه فوق، می‌توان تحليل‌های مفيدی از قبيل بررسی مطالعات انجام شده در مناطق حادثه‌خيز (زلزله، سيل، و ...) يا تحقيقات در مناطق معدنی و دارای پتانسيل اقتصادی و نظاير آن را به انجام رساند.5. الگوي مورد استفاده در اين پژوهش كه در آن فرآيند انجام كار نشان داده شده است، مي‌تواند به عنوان مدلي براي ديگر اطلاعات مكان‌دار موجود در پايگاه‌هاي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران به كار رود.

زمينه‌هاي گسترش و تقويت موضوع پژوهش
- انجام كامل فرآيند كاربرد جي‌آي‌اس در ارتباط با ساماندهي اطلاعات مكان‌دار موجود در پايگاه‌هاي مركز اطلاعات، با استفاده از الگوي پيشنهادي براي بررسي قابليت و ميزان كارآيي اين الگو؛- اضافه‌كردن فيلد «مختصات جغرافيايي» به مجموعه فيلدهاي هر يك از پايگاه‌هاي مركز و الزام به تكميل آن با توجه به اطلاعات مندرج در مدارك مربوطه؛- برقراري ارتباط بين پايگاه‌هاي اطلاعاتي مركز و سيستم اطلاعات جغرافيايي از طريق ايجاد يك فيلد مشترك؛ - ماشيني‌‌كردن فرآيند ورود اطلاعات رقومي (نظير مختصات جغرافيايي ثبت شده در پايگاه‌هاي اطلاعات) به سيستم اطلاعات جغرافيايي، با برنامه‌نويسي مناسب؛ - برقراري يك دوره آموزش مقدماتي و عملي جي‌آي‌اس در مركز براي آشنايي با قابليت‌هاي اين سيستم و به كارگيري آن درحوزه‌هاي مورد نياز.

پيشنهادهاي اجرايي در خصوص پژوهش‌هاي مرتبط با جي‌آي‌اس
درخاتمه به برخي زمينه‌هاي عملي كه در پژوهش‌هاي مرتبط با جي‌آي‌اس مؤثر خواهند بود اشاره مي‌كنيم:- تدوين استانداردهاي قابل قبول براي توليد اطلاعات و نقشه، - تخصيص بودجه لازم براي تشكيل جي‌آي‌اس در سازمان‌ها و ارگان‌ها،- تقويت تخصص رايانه و فناوري سخت‌افزار،- اقدام به تهيه و توسعه نرم‌افزارهاي فارسي به منظور كاهش هزينه‌ها و راحتي كاربران،- اشاعه فرهنگ استفاده صحيح و كارآمد از نرم‌افزارهاي موجود و رعايت حق تأليف، كه اين امر خود به توسعه نرم‌افزارهاي فارسي كمك مي‌نمايد،- ايجاد يا تقويت رشته جي‌آي‌اس در دانشگاه‌ها و استفاده از متخصصان با تجربه در اين زمينه،- انتشار مجلات و خبرنامه در زمينه جي‌آي‌اس،- برقراري سمينار و كنفرانس براي آشنايي هر چه بيشتر با گرايش‌هاي مختلف، - آموزش بموقع نيروي متخصص قبل از خريد و راه‌اندازي فناوري جي‌آي‌اس.
--------------------------------------------------------------------------------
منابع

احمدی‌زاده، سعيد (1375)، ايجاد پايگاه اطلاعاتی GIS برای منطقه سرداب رود. پايان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده منابع طبيعی دانشگاه تربيت مدرس. ارحمی، محمود. (1381)، آشنايی با نرم‌افزار GIS. Arcview تهران. سازمان مديريت منابع آب ايران. آرنوف، استان. (1375)، سيستم‌های اطلاعات جغرافيايی. ترجمه سازمان نقشه‌برداری کشور .چاپ اول. تهران. انتشارات سازمان نقشه‌برداری کشور. بهار. استار، جفری.استس،جان (1376)، مقدمه‌ای بر سيستم‌های اطلاعات جغرافيايی. ترجمه سيدحسين ثنائی‌نژاد. جهاد دانشگاهی مشهد.آل‌شيخ، علی‌اصغر. هلالی، حسين‌ (1380)، «طراحی و اجرای سيستم اطلاعات مکانی بر روی اينترنت برای شهر تهران». مجموعه مقالات همايش ژئوماتيک 80. سازمان نقشه‌برداری کشور. تهران..ص 104-98. امينی، بهرام. فرج‌زاده، منوچهر (1373)، آشنايی با سيستم اطلاعات جغرافيايی. مؤسسه بين‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله. انصافی، مسعود. (1373)، «طراحی و کاربرد سيستم GIS درکنترل و برنامه‌ريزی مناطق اکتشافی و معدنی ايران». مجموعه مقالات کنفرانس سيستم اطلاعات جغرافيايی. سازمان نقشه‌برداری کشور. تهران.ص 68-51.بهبودی، نغمه (1378)، کاربردسيستم های اطلاعات جغرافيايی درتحليل شهرهای باستانی. پايان‌نامه کارشناسی‌ارشد. دانشکده علوم‌انسانی دانشگاه تربيت مدرس.پرهيزکار، اکبر (1376)، ارائه الگوی مناسب مکان گزينی مراکز خدمات شهری با تحقيق در مدل‌های جي‌آي‌اس شهری. پايان‌نامه دکتری. دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربيت مدرس.پرهيزکار، اکبر.گلی، علی (1381)، «ضرورت بهره‌گيری از تکنولوژی‌های نوين اطلاع‌رسانی در عرصه ايران‌شناسی (کاربرد سيستم اطلاعات جغرافيايی در ايران‌شناسی)». خلاصه مقالات نخستين همايش ايران‌شناسی. تهران . ص328-326.توفيقيان، حسين. (1371)، کاربرد سيستم اطلاعات جغرافيايی در باستان‌شناسی. پايان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم‌انسانی دانشگاه تربيت‌ مدرس.حاجيوندي، مهرناز. طبيب‌زاده غياثي، عادل (1375)، «كاربرد سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي در مطالعه و بررسي مناطق حادثه‌خيز( مطالعه موردي-زلزله و سيل در استان فارس)». مجموعه مقالات سومين كنفرانس سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي. سازمان نقشه‌برداري كشور. تهران. ص68-53.حکيم‌پور، فرشاد (1374)، «بررسی‌های اوليه برای ايجاد يک سيستم اطلاعات جغرافيايی». مجموعه مقالات دومين کنفرانس سيستم‌های اطلاعات جغرافيايی. سازمان نقشه‌برداری کشور. تهران. ص66-55.درويشی،کريم (1371)، سيستم اطلاعات جغرافيايی (GIS) به روايت Arc/Info. انتشارات شرکت کامپيوتری نگاره.رنجبران، محمد (1380)، طراحی ساختار اطلاعاتی مناسب جهت برنامه‌ريزی شهری با استفاده از سيستمهای اطلاعات جغرافيايی (GIS). پايان‌نامه کارشناسی ‌ارشد. دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهيدبهشتی. روشن‌نژاد، علي‌اصغر (1377)، «آموزش GIS». مجله شهرنگارش 5 و6. تابستان و پاييز.عظيمی، نورالدين (1376)، «GIS و کاربرد آن در مطالعه و برنامه‌ريزی توسعه فيزيکی شهرها». مجموعه مقالات چهارمين کنفرانس سيستم‌های اطلاعات جغرافيايی. سازمان نقشه‌برداری کشور. تهران. ص44-35.فرج‌زاده، منوچهر (1377)، «سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي». دانشگاه انقلاب. ارديبهشت.تكنولوژي web GIS در جهان، در:
www.iranroads.com/aboutus/technology.htm (15/12/1381)
گلی، علی (1378)، طراحی سيستم اطلاعات منطقه‌ای با بکارگيری سيستم اطلاعات جغرافيايی در محيط شبکه اطلاع‌رسانی جهانی. پايان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربيت مدرس.مديري، مهدي (1376)، خواجه، خسرو. اشاره‌اي به سيستم‌هاي اطلاعات جغرافيايي. تهران. انتشارات سازمان جغرافيايي وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح.مراحل توسعه Web GIS سازمان حمل و نقل و پايانه‌های کشور. در:
http://www.iranroads.com/aboutus/develop.htm (15/12/1381)
ملك، محمدرضا (1381)، نظري گذرا و گذري نظري بر اولين مدرسه تابستاني «GIS». نقشه‌برداري. سال سيزدهم، شماره52 .ص28-26.موسوي، آزاده. كاربردهاي سيستم اطلاعات مكاني «GIS» در مديريت فضاي سبز راه آهن جمهوري اسلامي ايران . در:
http://www.irirw.com/newsite/GIS/links/mmr/main.htm (17/12/1381)
نجفي‌ديسفاني، محمد (1373)، « GIS و مشكلات آن در كشورهاي جهان سوم». نقشه‌برداري، شماره 18. سازمان نقشه‌برداري كشور. تابستان.نوائی‌تورانی، آزاده. عادلی‌نيا، محمد (1381)، مقدمه‌ای برGIS و آموزش نرم‌افزارArcView. مؤسسه فرهنگی هنری ديباگران تهران. آبان.هايوود، يان. کورنليوس، سارا. کارور، استيو (1381)، مقدمه‌ای بر سيستم‌های اطلاعات جغرافيايی. ترجمه: گيتی تجويدی سازمان نقشه‌برداری کشور.
Abler,R.F. (1987), “The National Science Foundation Center for Geographic Information and Analysis,” International Journal of Geographic Information Systems.vol.1, pp: 26-303Alesheikh, A.A. (2000), Data Management & GIS Application Seminar Notes. Ottawa,Ontario.249pp. ArcIMS Overview. In:
http://www.esri.com/software/arcims/overview.html (14 Jan.2003)ArcInfo Overview. In:
http://www.esri.com/software/arcinfo/overview.html (14 Jan 2003)Arcview 8.x Overview. In:
http://www.esri.com/software/arcgis/arcview/overview.html (14 Jan. 2003) Alesheikh, A .A., (2000) Data Management & GIS Application Seminar Notes,Department of Geodesy and Geomatics Engineering, K.N. Toosi University of Technology. Alesheikh, A.A. (2001), & Helali, H. Distributing National Geospatial Information Resourses Using Web GIS, Proceedings of Digital Earth 2001, Fredericton, NB, Canada. Delavar, M. (1997), Development of Probability Maps to Assess the Accuracy and Reliability of Information in the Output of a GIS System.Thesis (Ph.D.),Univ.of New South Wales,School of Geomatic Engineering, Australia.Free GIS Software.In:
http://www.gis.com/software/freesoftware.htm l http://www.gis.com/software/freesoftware.html (14 Jan. 2003) Gimblett, H. (2002), Randy.Integrating Geographic Information Systems and Agent-based Modeling Techniques, Oxford University Press, PP.1-21,83-105. GIS Online-How was the Internet Influenced GIS? In:
http://www.geoplace.com/gw/1999/1299/1299gon.asp Helali, H. (2001), Design and Implementation of a Web GIS for the City of Tehran, Deoartment of Geodesy and Geomatics Engineering K.N. Toosi University of Technology ,Submitted thesis for degree of Master of Science. Information Technology in Asia:Korea. In:
http://www.softexport.ir/bazzar-aim/korea.html Tomlin, C,D., (1990), Geographic Information Systems and Catographic Modeling, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jersey.Using Data In GIS.In:
http://www.gis.com/data/usingdata/index.html (6 Feb. 2003)Zarei Nejad, Mojgan. (2001), Process of Change in the Georaphic Information System Technology in IRAN's Geology and Exploration, In:
http://www.gisdevelopment.net/application/geology/mineral/techgi0072pf .(20/12/1381)

معرفي رشته مهندسی نقشه برداری و اهداف آن





معرفی رشته نقشه برداری: تاریخچه ی مهندسی عمران به اصطلاح Civil engineering به قرن هجدهم باز می‌گردد. در آن زمان مهندسی عمران در مقابل مهندسی طراحی Military engineering قرار داشت. اصطلاحی که به همه ی امور مهندسی که به مسایل ساخت و ساز بناهای دست ساز بشر باز می‌گشت. مانند سدها، ساختمان ها، پل‌ها و کانال‌ها گفته می‌شد. البته طی گذشت سال های متمادی و با پیشرفت علم و تخصصی شدن علوم، به مرور علوم مختلف، از جمله مکانیک Civil engineering جدا شده اما این اصطلاح هم چنان نام خود را برای عمران حفظ مهندسی کرد. در کشور ما نیز این رشته تا قبل از انقلاب فرهنگی به نام " مهندسی راه و ساختمان" معروف بود. اما بعد از انقلاب فرهنگی عنوان "مهندسی عمران" برای آن در نظر گرفته شد. زیرا عنوان "عمران" به اصطلاح Civil engineering نزدیک تر است.هدف از تشکیل رشته نقشه برداری:هدف از اين رشته تربيت نيروهاي متخصصي است كه بتوانند در پروژه‌هاي مختلف عمراني در زمينه‌هاي ساختماني ، راه‌سازي ، پل‌سازي ، سازه‌ها و بناهاي آبي، جمع‌آوري و دفع فاضلاب و ... مسووليت طرح ، محاسبه و اجرا و نظارت بر اجرا را بر عهده گيرند. مهندسي عمران از جمله رشته‌هايي است كه بيانگر كاربرد علم در ايجاد سازندگي و عمران كشور است. يعني هرچيزي كه به آبادي يك كشور باز مي‌گردد، مانند: سد، فرودگاه، جاده، برج، تونل، دكل‌هاي مخابرات، ساختمان‌هاي مقاوم در مقابل زلزله، سيل و آتش و نيروگاههاي برق و مصالح سبك، ارزان و با كيفيت مناسب براي ساخت و ساز، در حيطه كار مهندس عمران قرار مي‌گيرد.مهندسي عمران طيف بسيار وسيعي از كارها را در بر مي‌گيرد. يعني اگر بخواهيم ساختمان، پل، برج، تونل، راه، سيلو و يا شبكه‌هاي فاضلاب بسازيم در آغاز به يك مهندس كارآمد عمران نياز داريم تا علاوه بر رعايت جنبه‌هاي فني و اجرايي، اقتصادي نيز عمل كند. چون اقتصادي بودن يك اصل در مهندسي عمران است.فارغ‌التحصيلان اين رشته مي‌توانند پس از پايان تحصيلات، مسووليتهاي متفاوتي نظير طراحي، محاسبه، اجرا و نظارت بر اجراي طرحهاي مختلف عمراني را به عهده گيرند. از جمله مي‌توان به موارد زير اشاره نمود: 1. محاسبه ، ساخت و اجرا و تا حدودي طراحي ساختمانهاي مختلف مسكوني، اداري و صنعتي اعم از آجري، بتني و فولادي، نظير ساختمانهاي مسكوني ويلايي، چندطبقه، آپارتمانها و برجهاي بلند و همچنين كارهاي ساختماني اداره‌ها، مدرسه‌ها، بيمارستانها ، كارخانه‌ها و مراكز صنعتي، ساختمانها و مراكز ورزشي ، تالارهاي اجتماعات و ... . 2. طراحي ، محاسبه و اجراي راهها و جاده‌هاي مختلف ارتباطي داخل و خارج شهرها و روستاها اعم از : راههاي شوسه، راههاي آسفالته، بزرگراه ها و نيز راه‌آهن (شامل مسيريابي ، پياده كردن مسير ، زيرسازي و روسازي) 3. ساخت و اجرا و در مواردي طراحي و محاسبه انواع پلهاي بتني و فلزي با دهانه‌ها و ابعاد و شكلهاي متفاوت نظير: پلهاي داخل شهري و روگذرها، پلهاي خارج شهري و جاده‌ها. 4. اجراي سدهاي مختلف خاكي و بتني و نيز بندهاي انحرافي و ساير تاسيسات وابسته نظير تونل يا كانال انحراف آب رودخانه (جهت اجراي عمليات كارگاهي در ضمن ساخت سد)، تاسيسات آبگيري از سد و كنترل ارتفاع آب در پشت سد و ...5.اجراي كارهاي مربوط به ساماندهي رودخانه‌ها. 6. طراحي ، محاسبه و ساخت خطوط انتقال آب اعم از انواع كانالهاي تحت فشار و يا كانالهاي با سطح آزاد آب كه به منظور انتقال آب از سدها و درياچه‌ها و ... براي مصارف كشاورزي، شرب و صنعتي به منطقه‌هاي مورد نياز و نيز جهت انتقال آب از تصفيه‌خانه‌هاي آب به مخازن آب و از آن‌جا به مناطق مصرف، ساخته مي‌شوند. 7.ساخت تصفيه‌خانه‌هاي آب و فاضلاب شامل: ساختمانها و تاسيسات مربوط، محوطه‌سازي و ... 8.طراحي ، محاسبه و ساخت شبكه‌هاي آب‌رساني به منطقه‌هاي شهري و روستايي جهت تامين آب شرب مورد نياز افراد و تاسيسات مربوط نظير: مخازن آب، لوله‌كشي ، انشعابات و ... . 9.طراحي ، محاسبه و ساخت شبكه‌هاي جمع‌آوري و دفع آبهاي سطحي ناشي از نزولات جوي در خيابانها و ساير منطقه‌هاي شهرها و شهركها و همچنين شبكه‌هاي جمع‌آوري و دفع فاضلابهاي خانگي و صنعتي و انتقال آنها به خارج از شهر و تصفيه‌خانه‌ها. 10.انجام بسياري از كارهاي نقشه‌برداري كه براي كارهاي ساختماني مختلف نظير: راه‌سازي، سدسازي، و ... مورد نياز است؛ و همچنين تا حدودي كارهاي نقشه‌كشي طراحي و معماري. گرایش عمران- نقشه برداری يا surveying:همان طور که برای داشتن یک زندگی موفق باید برنامه ریزی کرده و طرح و نقشه شخصی داشت، برای انجام یک کار عمرانی که گاه چندین سال به طول می‌انجامد، باید نقشه برداری کرد و اطلاعات دقیقی از ابعاد مکان ساخت سازه ی مورد نظر به دست آورد. برای مثال در هنگام نصب دکل های مخابراتی در آغاز باید مسیر دکل گذاری و فواصل بین دکل ها، به یاری نقشه برداری تعیین شود و سپس دکل های مورد نظر را نصب کرد. رشته ی نقشه برداری با جغرافیا و سنجش از راه دور، ارتباط نزدیکی دارد برای مثال وقتی مهندس نقشه برداری برای تهیه ی نقشه از ماهواره کمک می‌گیرد، به رشته ی سنجش از راه دور نزدیک می‌شود. هم چنین نقشه برداری در دو رشته عمران وجغرافی بسیار به یکدیگر نزدیک است و تفاوت این دو بیشتر در این است که در جغرافیا از نقشه برای تهیه ی اطلس های جغرافیایی استفاده می‌شود، اما در مهندسی عمران از نقشه برداری برای برنامه ریزی و طرح های عمرانی استفاه می‌شود.توان مندی‌ها و ویژگی های لازم در نقشه برداری و عمران:يك مهندس عمران بايد بسيار اجتماعي و داراي توان ايجاد ارتباط با جمله سايرين باشد. چون رشته مهندسي عمران يك رشته گروهي است. يعني متخصص عمران در محيط كار خود با اقشار مختلف جامعه از جامعه كارگران، تكنسين‌ها و مهندسان رشته‌هاي ديگر سروكار دارد و بايد با همه اين افراد ارتباط خوبي برقرار كند تا بتواند شاهد پيشرفت و موفقيت كارش باشد. با توجه به كميت و كيفيت درسهايي كه در اين رشته ارايه مي‌گردد، داوطلب بايد از توان و دانش برتر در زمينه‌هاي رياضي و فيزيك برخوردار باشد. همچنين توان جسمي ، قدرت تجزيه و تحليل ، قدرت تجسم و دقت كافي در بسياري از مسايل را داشته باشد. رشته مهندسي عمران داراي دو بعد اجرايي و نظري و آزمايشگاهي است. در اين ميان عده‌اي از مهندسين جذب كارهاي اجرايي مي‌شوند كه در اين صورت بايد آمادگي كار در كارگاههاي داخل و خارج شهر را داشته باشند يعني براي برنامه‌ريزي و سروكار داشتن با اقشار مختلف مردم آماده باشند و عده‌اي نيز جذب بعد نظري و آزمايشگاهي مهندسي مي‌شوند كه اين عده نيز بايد آمادگي كارهاي محاسباتي ، دفتري و آزمايشگاهي را داشته باشند. كارهايي كه به رياضيات قوي و صبر و حوصله بسيار نياز دارد.شايان ذكر است كه بسياري از كارها و طرحهاي عمراني در خارج از محيطهاي شهري بوده و فعاليت نسبتا زيادي را مي‌طلبد لذا داوطلب اين رشته بايد علاقمند به كارهاي عمراني بوده و توانايي كار در محيطهاي پرجمعيت را داشته باشد. درس های مهم رشته نقشه بردای:ضرایب و عنوان درس های اختصاصی رشته ی مهندسی عمران در آزمون سراسری به شرح زیر است: ریاضیات:4، فیزیک مکانیک (فیزیک):3، شیمی:1، درس های فنی:2 ضرایب درس های فنی برای دارندگان دیپلم های هنرستان های فنی و حرفه ای و کشاورزی نظام قدیم آموزش متوسطه لحاظ خواهد شد.گرايش هاي تحصيلات تكميلي:مديريت گروههاي اجرايي در عمليات نقشه‌برداري ، طرح و برنامه‌هاي سيستم نقشه، محاسبات و برنامه‌ريزي در زمينه‌هاي مختلف فني نقشه‌برداري، تدريس و آموزش در دوره كارداني (پس از طي دوره مربوط به تعليم و تربيت). امكان ادامه تحصيل در اين رشته تا حد كارشناسي ارشد در داخل و در سطوح بالاتر در خارج از كشور موجود است. سازمان نقشه‌برداري وزارت برنامه و بودجه ، وزارت راه و ترابري ،‌ وزارت نفت ، سازمان آب ، سازمان بنادر و كشتيراني،‌ اداره جغرافيايـي ارتش و سپاه و بخش خصوصـي و ... از جمله محلهاي جذب فارغ‌التحصيلان اين رشته است.آينده شغلي و بازاركار:مراكز مختلفي به صورت مستقيم و غيرمستقيم در فعاليتهاي عمراني نقش دارند كه هر يك به تناسب نوع فعاليت خود، اقدام به جذب فارغ‌التحصيلان اين رشته مي‌كنند. وزارت‌خانه‌هاي مسكن و شهرسازي، راه و ترابري، جهاد سازندگي و نيرو به صورت گسترده‌تر و ساير وزارت‌خانه‌ها، اداره‌ها ، سازمانها ، مراكز دولتي و خصوصي نظير : وزارت‌خانه‌هاي آموزش و پرورش ، كشاورزي ، فرهنگ و آموزش عالي، بانكها و ... به صورت مستقيم براي كارهاي عمراني خود مثل طرح و محاسبه، اجرا و نظارت بر اجرا، نياز به استخدام مهندسان عمران دارند. علاوه بر آن ، شركتهاي مختلف مهندسان مشاور كه در كشور به صورت گسترده وظيفه طراحي ، محاسبه و نظارت بر اجراي پروژه‌هاي ساختماني را بر عهده دارند؛ همچنين شركتهاي ساختماني و راه‌سازي دولتي و خصوصي كه در اجراي اين طرحها فعاليت دارند، تعداد كثيري از فارغ‌التحصيلان رشته عمران را استخدام مي‌كنند. اصولا مهندس عمران شانس كاري زيادي دارد چون در طراحي و ساخت بسياري از كارهاي عمراني مانند: راهها ، پل‌ها ، سدها ، سازه‌هاي دريايي براي سكوهاي نفتي، آشيانه‌هاي هواپيما و خانه‌هاي مسكوني مقاوم در مقابل زلزله‌، مهندسين عمران حضوري فعال دارند. متخصصاني كه يا در دفترهاي مشاوره به طراحي پروژه‌هاي فوق مي‌پردازند و يا مجري كارهاي عمراني مذكور بوده و به كيفيت اجراي آنها نظارت دارند.البته بايد توجه داشت كه هر دانشجوي مهندسي عمران نمي‌تواند فرصت‌هاي شغلي خوبي داشته باشد. بلكه بايد در دوران تحصيل به دنبال پژوهش ، تحقيق و يادگرفتن باشد نه اين كه تنها واحدهاي دانشگاهي را پاس كند و يا حتي به فكر يك معدل خوب دانشگاهي باشد. چون شركتهاي عمراني خصوصي و دولتي به دنبال يك نيروي كارآمد هستند نه يك شاگر اول دانشگاه .وضعيت نياز كشور به اين رشته در حال حاضر: وقتي كسي صحبت از سازندگي مي‌كند اولين چيزي كه به ذهن هر كس مي‌رسد پل، سد، كارخانه و كارگاه است كه ساخت بناي همه اينها بر عهده مهندسين عمران است و به همين دليل فرصت‌هاي شغلي اين رشته در همه جاي دنيا بسيار زياد است. در كشور ما نيز كه فعاليت‌هاي عمراني 30 تا 40 درصد كل بودجه كشور را به خود اختصاص مي‌دهد، بازار كار يك مهندس عمران از مهندسين رشته‌هاي ديگر بيشتر است. بويژه اين كه كشور ما بعد از انقلاب در زمينه مهندسي عمران رشد زيادي داشته است.با توجه به روند رو به رشد ساخت و ساز بناهاي شهري در ايران و احتياج به مسكن و ساختمان به نظر مي‌رسد بازار كار اين رشته همچنان پويا و پرتحرك باشد. پيش‌بيني وضعيت آينده رشته در ايران:چندسال پيش كه براي مترو كارشناسان ژاپني آمده بودند، يكي از آنها گفته بود تهران ده بزرگي است چرا كه خيلي از سيستم‌هاي شهري را ندارد. اين نشان مي‌دهد كه براي پيشرفت و توسعه، ما به كارهاي زيربنايي مثل راه، مترو و تاسيسات شهري بسيار نيازمنديم. براي مثال امكان ندارد كه كشوري پيشرفت كند اما سيستم ترابري و حمل و نقل آن به طور كامل درست نشده باشد؛ كاري كه بخش اصلي آن بر عهده مهندسين عمران است.نكات تكميلي:هنگام مرور دفترچه رشته هاي تحصيلي دانشگاه ها چند رشته به چشم مي خورد كه داراي پيشوند مهندسي علمي - كاربردي مي باشند. عنوان علمي - كاربردي نشان دهنده كاربردي تر بودن اين رشته ها مي باشد كه آنها را از حالت تئوري و نظري به سمت كاربردي سوق مي دهد و فعاليت هاي كارگاهي بخش عمده اي از مطالب درسي اين رشته ها مي باشد.رشته هاي مهندسي علمي - كاربردي شبكه هاي آب و فاضلاب ، مهندسي علمي - كاربردي بهره برداري از سد و شبكه و مهندسي علمي - كاربردي ساختمان هاي آبي از جمله اين رشته ها هستند كه بطور اختصاصي در دانشكده صنعت آب و برق شهيد عباسپور وابسته به وزارت نيرو ارائه مي گردند. با توجه به اينکه هر کدام از سه رشته فوق بخشي از مهندسي عمران گرايش آب مي باشند ، لذا در اين قسمت آورده شده اتد دانشكده صنعت آب و برق شهيد عباسپور در اين رشته ها از هر دو جنس دختر و پسر پذيرش كرده و داراي تعهدي به ميزان دو برابر مدت تحصيل مي باشد.جمع بندی:با توجه به نكات مذكور بايد گفت كه دانشجويان رشته مهندسي نقشه برداري بايد به دو مسئله مطالعات تئوريك و مشاهدات عملي توجه بسزا داشته و در عين حال نظر به گسترش تكنولوژي هاي نو، توفيق در مطالعه و كار با نرم افزارهاي بي شمار موجود در اين رشته و اينترنت يكي ديگر از كليدهاي موفقيت دانشجويان مي باشد.در حال حاضر يكي از خصوصيات منحصر به فرد گرايش تحصيلي ژئودزي و ژئوماتيك آن است كه اين رشته تمامي خواسته‌ها و سلايق تئوريك و عملي دانشجويان خود را ارضا خواهد كرد.شايان ذكر است جايگاه كنوني رشته نقشه‌برداري از حيث تئوري و عملي در كشور، قابليت رقابت با مسائل روز دنيا را دارد به شرط آن كه در زمينه‌هاي عملي و كاربردهاي مختلف نيز زمينه‌هاي فرهنگي لازم براي ارجاع كار به فارغ التحصيلان مهندسي نقشه برداري كشور، فراهم شود

Dimension Styleدستور




برای تغییرات در اندازه گذاری و تعریف یک اندازه جدید از این دستور استفاده می‏شود.
طریقه فعال نمودن:
1- نوشتن Dst در خط فرمان
2- انتخاب این دستور از منوی آبشاری Dimension
3- انتخاب این دستور از منوی تصویری
بعد از اجرای دستور پنجره Dimension Style Manager ظاهر می‏شود.
در قسمت Styles نوع اندازه‏های ایجاد شده نشان داده می‏شود.
در قسمت List می‏توانیم انتخاب کنیم که همه‏ی اندازه‏های ایجاد شده نمایش داده شوند یا فقط آنهایی که مورد استفاده قرار گرفته‏اند.
در قسمت سمت راست این پنجره تعدادی گزینه وجود دارد که به توضیح آنها می‏پردازم.
Set current
این گزینه برای فعال کردن اندازه در قسمت Styles انتخاب شده به کار می‏رود. برای این‏کار نیز می‏توانید بر روی اندازه مورد‏نظر دوبار کلیک کنید.
New
با انتخاب این گزینه پنجره Create New Dimesion Style باز می‏شود.
New Style Name
می‏توانیم نام اندازه گذاری جدید را انتخاب کنیم.
Start With
در این قسمت می‏توانیم اندازه گذاری جدید را بر طبق اندازه گذاری‏های قبل انتخاب کنیم.
User For
می‏توانیم انتخاب کنیم که اندازه جدید در چه قسمت‏هایی از اندازه گذاری کاربرد داشته باشد.
با زدن دکمه Continue وارد پنجره تغییرات می‏شویم که بعدن آن‏را توضیح می‏دهم.
Override
با انتخاب این گزینه وارد پنجره تغییرات می‏شویم که بعدن آن‏را توضیح خواهم داد.
Compare
با انتخاب این گزینه می‏توانیم یک مقایسه بین نوع اندازه‏های انتخابی داشته باشیم.
Modify
بعد از انتخاب این گزینه پنجره Modify Dimension Style باز می‏شود که می‏توانیم تمام تغییرات یک اندازه گذاری جدید را در آن وارد کنیم.
این پنجره دارای هفت منو می‏باشد که به ترتیب آنها را توضیح می‏دهم
منوی Lines
در این منو می‏توانیم تمام تغییرات مربوط به خطوط اندازه گذاری را وارد کنیم.
این منو دارای دو قسمت می‏باشد:
Dimension Lines
در این قسمت می‏توانیم تمام تغییرات مربوط به خط زیر اندازه را وارد کنیم. تغییراتی مانند: رنگ خط زیر اندازه (Color) ، نوع خط (Linetype) ، ضخامت خط (Lineweight) ، فاصله اندازه بالا یا پایین با خط اندازه (Baseline spacing) و نمایش هر کدام از فلشها به دلخواه (Suppress)
Extension Line
در این قسمت می‏توانیم تمام تغییرات مربوط به خطوط ممتد اندازه (خطوطی که شکل را به خط زیر اندازه متصل می‏کنند) را وارد کنیم.
تغییراتی مانند: رنگ اندازه (Color) ، نوع خط هر کدام از خطوط (Linetype ext line 1,2) ، ضخامت خط (Lineweight) ، نمایش هر کدام از خطوط به دلخواه (Suppress) ، می‏توانید تعیین کنید که اندازه‏ای که بعد از فلشها است چقدر باشد dim line) (Extend beyond ، تعیین مقدار فاصله خط اندازه از شکل (Offset from origin) ، تعیین یک عدد ثابت به عنوان خط اندازه (Fixed length extension lines)

منوی Symbols and Arrows در اتوکد
در این قسمت تمام تغییرات مربوط به علامت‏ها و فلش‏ها وارد می‏کنیم.
این منو دارای 4 قسمت می‏باشد:
Arrowheads
دراین قسمت می‏توانیم تمام تغییرات مربوط به فلشها را اعمال کنیم.
تغییراتی مانند: تغییر نوع فلش ابتدایی (First) ، تغییر نوع فلش انتهایی (Second) ، تغییر نوع فلش راهنما (Leader) ، مقدار اندازه فلش (Leader)
Center Markدر این قسمت تغییراتی مربوط به خطوط مرکز دایره‏ها اعمال می‏کنیم. تغییراتی مانند: خطوط مرکز دایره که با دستور Center Mark ایجاد می‏کنیم را می‏توانیم تغییر دهیم که به صورت علامت به علاوه (Center Mark) یا به صورت خطوط عمود بر هم (Line) باشد. اگر None انتخاب شود بعد از انتخاب این دستور هیچ عملی صورت نمی‏گیرد.
Arc Length Symbolدر این قسمت می‏توانیم نماد اندازه کمان را که با دستور Arc Length ایجاد می‏کنیم تغییر دهیم. می‏توانیم تعیین کنیم که نماد کمان قبل از اندازه کمان قرار گیرد (Preceding dimension text) یا در بالای آن (Above dimension text) یا هیچ علامتی (None) نداشته باشد.
Radius Dimension jog
در این قسمت زاویه شکستگی خط اندازه که با دستور Jogged ایجاد می‏شود را تعیین می‏کنیم.

منوی Text در اتوکد
در این قسمت می‏توانیم تمام تغییرات مربوط به نوشته‏های اندازه را تغییر دهیم.
این منو دارای 3 قسمت می‏باشد:
Text appearance
در این قسمت می‏توانیم تمام تغییرات مربوط به نوشته اندازه‏ها را تغییر دهیم. تغییراتی مانند: نوع متن موردنظر (Text style) ، رنگ متن (Text color)، رنگ پشت متن (Fill color) ، ارتفاع متن (Text height)
Text placement
در این قسمت می‏توانیم تعیین کنیم که نوشته اندازه‏ها به صورت عمودی و افقی در چه جایی از خطوط اندازه قرار گیرند.
همین طور می‏توانیم مقدار فاصله بین متن اندازه و خط اندازه را تعیین کنیم.
Text alignment
در این قسمت می‏توانیم تعیین کنیم که نوشته اندازه‏ها به صورت افقی (Horizontal) ، مطابق با خط اندازه (Align with dimension line) و یا به صورت استاندارد (ISO standard) باشد.

كار با لايه ها و واحدهاي اندازه گيري در اتوكد







Fit منوی
در این قسمت می‏توانیم نوع قرارگیری متن اندازه را بر روی خطوط اندازه تعیین کنیم.
این منو دارای 4 قسمت می‏باشد:
Fit option
در این قسمت مکان قرار گیری نوشته اندازه‏ها و همین‏طور فلش اندازه‏گذاری را تعیین می‏کنیم.
Text placement
در این قسمت تعیین می‏کنیم که نوشته اندازه‏ها وقتی‏که نوشته بین دو خط اندازه قرار نمی‏گیرد در کدام قسمت خطوط اندازه‏گذاری قرار گیرد.

Scale for dimension features
در این قسمت هر اندازه که کاغذ تعیین شده برای ترسیم بزرگ شده باشد ، به همان نسبت مقیاس نقشه بزرگ می‏شود.
Fine tuning
در این قسمت مکان قرار گیری نوشته اندازه بر روی خط اندازه را تعیین می‏کنیم.
منوی Primary Units در اتوکد
در این منو نوع نوشتن اندازه‏ها و اینکه چند رقم اعشار باشد و همچنین تعیین پیش‏وند و پس‏وند برای اندازه‏ها مشخص می‏شود.
منوی Alternate Units در اتوکد
برای نوشتن دقت اندازه‏گذاری از این منو استفاده می‏شود.
منوی Tolerance در اتوکد
برای وارد کردن تُلرانس از این منو استفاده می‏کنیم.
----------------------------------------
کار با لایه ها در اتوکد
برای اینکه خطوط مختلف را از همدیگر جدا کنیم و بتوانیم آنها را به راحتی انتخاب کنیم از نوع خط ، رنگ ، ضخامت استفاده می‏کنیم. برای این‏کار از دستور لایه‏ها استفاده می‏کنیم. طریقه فعال نمودن: 1- نوشتن La در منوی فرمان 2- انتخاب این دستور از منوی آبشاری Format بعد از فعال شدن این دستور پنجره‏ Layer Peroperties Manager باز می‏شود که به توضیح این پنجره می‏پردازم. در قسمت سمت چپ ، مکانی برای این‏که بتوانیم لایه‏های مورد نظر را انتخاب و آنها را فیلتر کنیم. در قسمت سمت راست ، مکانی برای این‏که بتوانیم لایه‏هایی را که در نظر داریم بسازیم و از آنها استفاده کنیم. این قسمت مهمترین قسمت این پنجره می‏باشد و بیشتر از این قسمت استفاده می‏کنیم.
Status در این قسمت لایه‏‏ای که در جریان باشد و ازآن استفاده می‏کنیم به صورت علامت‏دار می‏باشد. با دوبار کلیک کردن بر روی هر لایه ، آن لایه به صورت فعال در‏می‏آید و یا روی لایه مورد نظر رفته و دکمه Set current یا Alt+C را بزنید. Name برای نام‏گذاری لایه‏ها استفاده می‏شود. On برای روشن و خاموش کردن لایه‏ها استفاده می‏شود. اگر لایه‏ای را خاموش کنیم ، آن لایه دیده نمی‏شود ولی کارهایی مانند پاک کردن ، کپی کردن ، منتقل کردن و ... به روی آن لایه انجام می‏شود.
Freeze این قسمت نیز مانند قسمت On می‏باشد با این تفاوت که اگر لایه‏ای فریز باشد دیگر کارهایی مانند پاک کردن کپی کردن و ... را نمی‏توانیم بر روی آن انجام دهیم. Lock این قسمت برای قفل کردن لایه می‏باشد. اگر لایه‏ای قفل ، آن لایه نشان داده می‏شود ولی هیچ عملی روی آن انجام نمی‏شود. اگر با کرسر روی لایه‏ای که قفل است برویم ، در کنار کرسر یک قفل ظاهر می‏شود. به این معنی است که این لایه قفل می‏باشد. Color برای انتخاب رنگ لایه استفاده می‏شود. ما می‏توانیم برای هر لایه یک رنگ استفاده کنیم.
Linetype برای انتخاب نوع خط استفاده می‏شود. در این قسمت می‏توانیم برای هر لایه یک نوع خط انتخاب کنیم. مثلن برای خط اصلی ، خط ممتد یا برای خط ندید ، خط Hidden را انتخاب می‏کنیم. Lineweight برای انتخاب ضخامت لایه‏ها استفاده می‏شود. Plotstyle در این قسمت رنگ لایه نوشته شده است و به صورت غیر فعال می‏باشد. Plot در این قسمت تصویر یک پرینتر برای هر لایه وجود دارد. اگر نخواهیم که لایه‏ای بر روی کاغذ پرینت چاپ شود، بر روی تصویر پرینتر لایه مورد نظر کلیک می‏کنیم و یک خط قرمز بر روی تصویر پرینتر می‏افتد به این معنی که این لایه در پرینت چاپ نمی‏شود.
ساخت یک لایه جدید در اتوکدبرای ساخت یک لایه جدید می‏توانیم از گزینه بالای پنجره باز شده استفاده کنیم و یا کلید ترکیبی Alt+N را بزنیم و یا بر روی پنجره کلیک راست کنیم و گزینه New Layer را انتخاب کنیم. پاک کردن یک لایه برای پاک کردن لایه می‏توانیم از گزینه بالای پنجره استفاده کنیم و یا کلید ترکیبی Alt+D را بزنیم و یا بر روی پنجره کلیک راست کنیم و گزینه Delete Layer را انتخاب کنیم. انتخاب لایه جاری برای انتخاب یک لایه می‏توانیم از گزینه بالای پنجره استفاده کنیم و یا کلید ترکیبی Alt+C را بزنیم و یا بر روی پنجره کلیک راست کنیم و گزینه Current Layer را انتخاب کنیم.

دستورات محیطی و ابزارهای نمایشی اتوکد 2007


List
این دستور اطلاعات کاملی از موضوع انتخاب شده به شما می‏دهد.
مثلن اگر یک خط را انتخاب کنید محل مختصات این خط ، طول خط ، لایه‏ای که خط در آن قرار دارد و ... را به شما می‏دهد.

طریقه فعال نمودن:
نوشتن Li در خط فرمان
انتخاب این دستور از منوی آبشاری Tools ، زیر گروه inquiry

بعد از فعال شدن این دستور باید مراحل زیر را انجام دهید:
Select objects: موضوع را انتخاب کنید.
بعد از انتخاب موضوع کلید اینتر را بزنید. صفحه‏ای که ظاهر می‏شود همان خط فرمان است که اطلاعاتی در مورد موضوع انتخاب شده به شما می‏دهد.

Viewres
در بعضی نقشه‏ها می‏بینیم که یک کمان یا دایره به صورت شکسته شکسته نشان داده می‏شود. برای برطرف شدن این مسئله از این دستور استفاده می‏کنیم.

طریقه فعال نمودن:
نوشتن Viewres در خط فرمان

بعد از فعال شدن این دستور باید مراحل زیر را انجام دهید:
Do you want fast zooms? [Yes/No] : آیا شما می‏خواهید بزرگ‏نمایی شما سریع باشد.
با انتخاب Yes به قسمت بعدی می‏رویم.
Enter circle zoom percent (1-20000) <1000>: درصد بزرگ‏نمایی دایره را انتخاب کنید.
در اینجا بهتر است عدد 20000 را انتخاب کنید.
Area
برای به دست آوردن مساحت و محیط یک شکل یا یک محدوده از این دستور استفاده می‏کنیم.

طریقه فعال نمودن:
نوشتن Area در خط فرمان
انتخاب این دستور از منوی آبشاری Tools ، زیر گروه inquiry

بعد از فعال شدن این دستور باید مراحل زیر را انجام دهید:
Specify first corner point or [Object/Add/Subtract]: اولین گوشه مورد نظر را انتخاب کنید.

Object
اگر فقط یک موضوع داشته باشیم با انتخاب این گزینه می‏توانیم آن موضوع را انتخاب کنیم.
نکته: برای انتخاب موضوع مورد نظر ، موضوع حتمن باید به صورت یک‏پارچه باشد.


Add
اگر موضوع‏های مختلفی برای انتخاب داشته باشیم و بخواهیم مساحت تمام آن موضوع‏ها را به صورت یک واحد به ما بدهد ، از این گزینه استفاده می‏کنیم.
بعد از انتخاب این گزینه ، گزینه Object را انتخاب می‏کنیم و بعد تمام موضوع‏هایی که در نظر داریم را انتخاب می‏کنیم.

Subtract
اگر بخواهیم مساحت یک شکل را از یک شکل دیگر کم کنیم از این گزینه استفاده می‏کنیم.
بعد از انتخاب این گزینه ، گزینه Object را انتخاب می‏کنیم و بعد تمام موضوع‏هایی که در نظر داریم را انتخاب می‏کنیم.

Drawing Limits
برای تعیین کردن محدوده ترسیم از این دستور استفاده می‏شود.

طریقه فعال نمودن:
نوشتن Limits در خط فرمان
انتخاب این دستور از منوی آبشاری Format

بعد از فعال شدن این دستور باید مراحل زیر را انجام دهید:
Specify lower left corner or [ON/OFF] <0.0000,0.0000>:
گوشه پایین سمت چپ را مشخص کنید. در اینجا می‏توانید با انتخاب گزینه ON و OFF این دستور را به صورت روشن یا خاموش درآوریم.
Specify upper right corner <401.2405,283.3969>:
گوشه بالا سمت راست را مشخص کنید.

Units
برای تغییر واحد ترسیم و تعیین تعداد اعشار اعدادی که در خط فرمان وارد می‏کنیم از این دستور استفاده می‏کنیم.

طریقه فعال نمودن:
نوشتن Ddunits در خط فرمان
انتخاب این دستور از منوی آبشاری Format

بعد از فعال شدن این دستور پنجره Drawing Units باز می‏شود که به توضیح آن می‏پردازم.

قسمت Length
در این قسمت می‏توانیم نوع اندازه خطوط و تعداد اعشار را تعیین کنیم. مثلن با انتخاب گزینه Engineering تمام نوشته‏های ما به صورت نوشته‏های فنی و مهندسی تغییر می‏کند.

قسمت Angle
در این قسمت می‏توانیم نوع درجه بندی و همچنین تعداد اعشار را تعیین کنیم.

قسمت Insertion scale
در این قسمت می‏توانیم نوع واحد را انتخاب کنیم.
Purge (خانه تکانی فایل)
در بعضی مواقع حجم فایل ترسیمی ما زیاد می‏شود و باعث کند شدن ترسیم می‏شود. علت این مسئله وجود لایه‏ها و موارد مختلف اضافی است که استفاده نمی‏شوند ولی در آن فایل وجود دارند. برای از بین بردن این موارد اضافی از این دستور استفاده می‏کنیم.

نحوه فعال نمودن:
نوشتن Pu در خط فرمان
انتخاب این دستور از منوی آبشاری File و زیر گروه Drawing Utilities

بعد از فعال شدن این دستور پنجره‏ Purge باز می‏شود که با زدن دکمه Purge All تمام موارد اضافی را پاک می‏کند.

دستورات نمایشی


دستوراتی هستند که برای نمایش هر چه بهتر یک شکل ترسیمی به کار می‏بریم.

Zoom

برای زوم در یک صفحه ترسیمی به کار می‏رود.

طریقه فعال نمودن:
1- نوشتن Z در خط فرمان
2- فعال کردن این دستور از منوی آبشاری View

بعد از فعال شدن باید کارهای زیر را انجام دهیم:
Specify corner of window, enter a scale factor (nX or nXP), or
[All/Center/Dynamic/Extents/Previous/Scale/Window/Object] :
گوشه پنجره زوم را تعیین کنید ، یک مقیاس وارد کنید

All
محدوده‏ای (Limits) را که تعریف کرده‏اید و هم‏چنین تمام چیزهایی را که ترسیم کرده‏اید را نمایش می‏دهد.

Center
با انتخاب یک نقطه به عنوان مرکز و وارد کردن یک عدد به عنوان مقیاس زوم و یا انتخاب یک نقطه به عنوان مرکز و انتخاب دو نقطه محدوده زوم را مشخص می‏کنیم.

Extents
تمام چیزهایی را که در آن صفحه ترسیم کرده‏اید را نمایش می‏دهد.

Previous
با انتخاب این گزینه ، به آخرین محدوده زوم که انجام داده‏ایم برمی‏گردیم.

Scale
با وارد کردن یک عدد صفحه ترسیمی به همان مقیاس بزرگ یا کوچک می‏شود. دقت داشته باشید که با وارد کردن اعداد کمتر از یک وسعت صفحه ترسیمی بزرگتر و شکل ترسیمی کوچک‏تر می‏شود.

Window
با انتخاب این گزینه دو گوشه از یک پنجره فرضی را انتخاب می‏کنیم و هر چیزی که در داخل این پنجره باشد نزدیک می‏شود.

Object
با انتخاب یک موضوع ، زوم نسبت به آن موضوع انجام می‏شود.

نکته: با عقب و جلو کردن کلید وسط موس (Scroll) نیز می‏توانیم عمل زوم را انجام دهیم.

Pan

برای جابه‏جا کردن صفحه از این دستور استفاده می‏کنیم.

طریقه فعال نمودن:
1- نوشتن P در خط فرمان
2- فعال کردن این دستور از منوی آبشاری View

بعد از فعال نمودن ، کرسر به شکل یک دست در می‏آید. با نگه‏داشتن کلید چپ موس و تکان دادن آن به اطراف صفحه حرکت کرده و به نقطه‏ای که می‏خواهیم می‏رود.

نکته:با نگه داشتن کلید وسط موس (Scroll) و تکان دادن آن به اطراف صفحه حرکت کرده و به نقطه‏ای که می‏خواهیم می‏رود.
پنجره تغییرات (Properties)
در این پنجره می‏توانیم مشخصات کاملی از موضوع انتخاب شده را مشاهده کنیم.
در این پنجره بعضی از گزینه‏ها قابل تغییر و بعضی دیگر ثابت هستند.

طریقه فعال نمودن:
نوشتن Pr در خط فرمان
انتخاب این دستور از منوی آبشاری Modify

گزینه‏های این پنجره طبق موضوع انتخاب شده تغییر می‏کند.
پرینت گرفتن از نقشه
برای چاپ نقشه بر روی کاغذ در اندازه‏های مختلف از این دستور استفاده می‏شود.

طریقه فعال نمودن:
نوشتن Print در خط فرمان
استفاده از کلید ترکیبی Ctrl+P
انتخاب گزینه Plot از منوی آبشاری File

بعد از وارد کردن دستور پنجره Plot-Model باز می‏شود ، که به توضیح این پنجره می‏پردازم:

قسمت plot style table (pen assignments)
برای تعیین نوع قلم برای چاپ کردن روی کاغذ می‏توانیم گزینه‏ مورد نظر را برای تعیین نوع قلم به کار ببریم.
چند نوع قلم برای انتخاب به صورت پیش فرض در منوی آبشاری این قسمت وجود دارد که هر کدام تعاریف مختلفی از نوع قلم دارند که می‏توانیم یکی از آنها را انتخاب کنیم و خودمان به تعریف نوع قلم بپردازیم.
مثلن گزینه acad.ctb را انتخاب کنید. حال بر روی دکمه‏ای که عکس یک مداد روی آن است کلیک کنید.
در این قسمت می‏توانیم به تعریف نوع خط ، اندازه خط ، رنگ خط و ... از طریق رنگ‏ها بپردازیم.

قسمت Shaded viewport option
منوی آبشاری Shade plot بیشتر برای چاپ کردن نقشه‏های سه بعدی کاربرد دارد. پیشنهاد می کنم گزینه این قسمت برای نقشه‏های دو بعدی ، As displayed باشد.
منوی آبشاری Quality برای تغییر در کیفیت چاپ استفاده می‏شود. پیشنهاد می‏کنم برای نقشه‏های معمولی گزینه Normal را انتخاب کنید.

قسمت Plot option
در این قسمت با انتخاب گزینه‏های موجود می‏توانیم تغییراتی در نوع پرینت گرفتن ایجاد کنیم.
مثلن با انتخاب گزینه Plot with plot style این اجازه را به پرینت می‏هیم که نوع خطوط را با توجه به تنظیمات قسمت plot style table چاپ کند.

قسمت Drawing orientation
در این قسمت انتخاب می‏کنیم که نقشه ما به صورت عمودی یا افقی چاپ شود.

قسمت Printer/plotter
در این قسمت چاپگر مورد نظر را برای چاپ کردن انتخاب می‏کنیم.

قسمت Paper size
در این قسمت اندازه کاغذ مورد نظر را برای چاپ انتخاب می‏کنیم.

قسمت plot area
در این قسمت می‏توانیم محدوده چاپ نقشه را بر روی صفحه انتخاب کنیم.
این قسمت دارای 4 گزینه می‏باشد.
1- Display: هر چیزی را که در صفحه اتوکد باشد ، چاپ می‏کند.
2- Extents: تمام چیزهایی را که ترسیم شده چاپ می‏کند.
3- Limits: محدوده‏ای که قبلن برای نقشه تعریف شده را به عنوان محدوده چاپ در نظر می‏گیرد.
4- Window: با انتخاب این گزینه یک دکمه به همین نام در کنار منو ظاهر می‏شود که با انتخاب آن می‏توانیم محدوده چاپ نقشه را تعیین کنیم.

قسمت Number of copies
تعداد دفعات چاپ یک نقشه را تعیین می‏کند.

قسمت Plot scale
در این قسمت مقیاس چاپ نقشه را تعیین می‏کنیم.
با انتخاب Fit to paper نقشه ترسیمی به هر اندازه‏ای که باشد در کاغذ انتخاب شده قرار می‏گیرد.
اگر این گزینه را انتخاب نکنید ، گزینه‏های پایین آن فعال می‏شوند که در منوی آبشاری Scale ، بر اساس نقشه ترسیمی یک مقیاس را می‏توانیم انتخاب نماییم یا با انتخاب Custom یک مقیاس به دلخواه خودمان وارد کنیم.

قسمت plot offset (origin set to printable area)
در این قسمت می‏توانیم مقدار کناره‏های خالی کاغذ را که در طرفین وجود دارد ، تنظیم کنیم و یا با انتخاب گزینه Center the plot نقشه را در مرکز کاغذ قرار دهیم.